ՍԱՍՈՒՆԻ 1904 թՎԱԿԱՆԻ ԳՈՅԱՄԱՐՏԸ
Պատմական անցյալո՛վ հարուստ և հերոսական սխրագործություններով
փառաբանված Սասոլնը XIX դարի վերջին թուրքական վարչական բաժանու-
մով մտնում էր Բիթլիսի վիլայեթի մեջ և կազմում Մոլչի սանջակի կա զան երից
մեկր։ Այն ստորաբաժանվում էր Մոտկան, Խոյթ կամ Խութ, Բռնաշեն, Գենջ,
ճապաղչոլր գավառակների և իր աշխարհագրական դիրքով տրոհվում լեռնա-
յին (կենտրոնական) ու դաշտային շրջանների: Լեռնային Սասունն իր մեջ
ամփոփում էր յո\թ շրջաններ՝ Շատախի, Ծովասարի, Տալվորիկի, Գավառի,
Փսանքի, Խիանքի և Խոլլբի՝ իրենց մեծ ու փոթր գյուղերով։ Համարյա այդ-
պիսի վարչական բաժանման էր ենթարկված նաև Դաշտային Սասանը: Ի
տարբերություն վերջինի, որտեղ մահմեդական, Հատկապես- քրդական բնակ-
չության թիվը զգալի էր, Լեռնային Սասունում այն աննշան էր։ XIX—XX
դարերի սահմանագլխին վերոհիշյալ յոթ շրջաններում հաշվվում էր 1924
տնտեսություն, որոնցից 1769-ը հայկական էին, իսկ 15!>֊ը՝ քրդական'»
Դրանցից մի քանիսում քրդեր բոլորովին չկային։ Լեռնային Սասոլնի հայ
բնակչության թիվը նշված ժամանակաշրջանում հասնում էր 12 000-ի2
։
Սա սունի բնակիչներն զբաղվում էին երկրագործությամբ ո լ անասնա-
պահությամբ։ Բ՚եպետև նրանց տնտեսության մեջ գերակշռողը երկրագոր-
ծությունն էր, բայց անասնապահությունը տակավին շարունակում էր մեծ
դեր խաղալ։ Սասոլնցիները հողը մշակում էին հնամենի գործիքներով, իսկ
անասնապահությունը վարում պապենական եղանակներով։ Գյուղատնտեսու-
թյան հետ մեկտեղ նրանք զբաղվում էին նաև արհեստագործությամբ և պատ-
րաստելով զանազան շինվածքներ ու գործվածքներ՝ օգտագործում էին դրանք
առավելապես իրենց կարիքների համար։ Սասունը մեկն էր Արևմտյան Հա-
յաստանի այն գավառներից, որ թույլ էր ներքաշված ապրանքս։ դրա մ ական
հարաբերությունների մեջ։
Սասոլնի բնական պայմանները հնարավորություն էին տալիս բնակիչ-
ներին տևապես պահպանելու իրենց անկախությունն ու կիսանկախաւթ(ոլնը։
Սակայն 1890-ական թթ• սուլթանական կառավարությունը առաջին խոշոր
հարվածը տվեց նրան, կազմակերպելով մասսայական կոտորածներ։
Չ բավարարվելով ղրանով նա նպատակադրվեց բնաջնջել սասունահայու-
թյանը և այդպիսով վերջ տալ արևմտահայ ազգային-ազատագրական պայ-
քարի կարևոր օջախներից մեկի գոյությանը, մանավանդ, որ այն հան-
դիսանում էր հայդուկների կենտրոնավայրը: Իշխանությունները հանգամանո-
րեն սկսեցին նախապատրաստել այդ ծրագիրը։ 1901 թ. նրանք Սասունում
կառուցեցին զորանոցներ և Դիարբեքիրից ու Խարբերդից բանակներ շարժե-
ցին դեպի Մշո դաշտն ու Սասոմւ, զորանոցներից դուրս մնացած զինվորնե-
րին տեղավորելով հայկական գյուղերում3»
1902 թ. իշխանությունները էր գրումից Մոլշ տեղափոխեցին 7—8 վաշտ,
որից 5-ը ուղարկեցին Սասոլն*։ «Ս. Պետերբոլրգսկիե վեդոմոստիյ> թերթը այդ
օրերին գրում էր. <гՍասանը շրջապատված է կանոնավոր զորքերով և քյուր-
1 Տե՛ս «Դրոշակ», 1904, М 4—5։ гԲյոլղանդիոնւ, 1911, М 452»։
2 Տե՛ս էԴրաչակ*, 1904, М 7, էէ 92։
3 Տե՛ս էԴրոշակ», 1902, м շ, էէ 2в, га,
4 Տէ՚ս նույն «էղում, М 7, Էչ 98, 102, 106, М 8, կ 121, Ս ասանի 1004 թ. ղոչամ արտը 23
դերը ւ1 г այն սպասում են հրամանի Իլդիզ֊Քիոսկից, որպեսզի սկսեն ավա-
ոառու թուն ր և սպանությունները... կառավարությունը ամեն միջոց ձեռք է
առնում, որ նրա գործողությունների մասին լուրեր չհասնեն ԵվրոպայինЛаг
ք՛՛արք ակ ան կառավարության կողմից հայերի դեմ նոր ոճրագործության
նախապօյտրաստս ան մասին հաղորդում էր նաև էրզրումի ռուսական գլխա-
վոր Հյուպատոս ն. Ս կրյաբինը։ 1903 թ. հուլիսի 15-ին նա գրում էր Կ. Պոլ-
սի իր դև и պանին Վրզրումի կուսակալի հետ զրուցելիս ես համոզվեցի,
որ հայերի հանդեպ արյունոտ դատաստանը անխուսափելի է։ Իմ ֆրանսիա-
կան ու անգլիական կո/եգաներր նրա հետ խոսե/ով, նույնպես եկան այդ հա-
մոզման և իրենց տպավորության մասին այսօր հեռագրեցին Կ. Պոլիս...
Ամեն ինչի,, երևում է, որ սա/թանր որոշել է գլխովին բնաջնջել հայերինյ>6
:
1904 թ. հունվարի 30-ին Վանից արդեն հաղորդում էին. «Սասունր պա-
շարման դրության մեք է։ Վանից ու էրզրումից գունդ-գունդ այստեղ են դի-
մում: Լ՛նէ/՛անուր Հրամանատարը եկեր Էր Մ ուշ. հրամայված Է Երղնկայի
զորաբանակին Դարձվել դեյւլի Սասունէ Եվ այգբանն Էլ բավական չհամարե-
լու! Բաղդադի 4-րդ զորաբանակից Էլ մի գունդ պիտի գար եղեր... Զորբեր
են ավս-՚Հ Շատախում, ասում են, որ թնդանոթ Էլ Է ուղարկվում. ի՞նչ են
մտածէ.մ. հ ինչի՛՝ համար չէ Հասկացվում»։ Բայը մեկ շաբաթ անց, երբ ամեն
ինչ պառզ Լ դաոնում, թդթ՚՚՚ԿԻՕՐ խարանակում Էր. «՛Նորանոր կոտորածի
սարսափը . տարածվում Է ամենոլրեբ։ Ամեն կողմե կշշնջան, вԳարնանր կո-
տոըած կա„։ Բ՚ե ուստի" ծագած Է այս շշոլկր, շատ որոշ չէ»1
։
Այղ վ,աստ երր կասկած չեն թողնում, որ ոչ թե Սասունն էր ապստամ-
բում թոէրրական կսւռավարռւթյան դեմ, ինչպես դա հայտարարում Էին օս-
մանյան կառավարող շրջաններր և նրանց կրկնում գործին անտեղյակ արտա-
սահմանյան ւրադրոդնևրր, այ/ թուրքական կառավարությանն Էր պատրաստ-
վում րւ-աջնջհք սասոլնահայությանր։ Կոտորածներից արնաքամ եղած ժողո֊
վուրդբ ի վիճակի շէր ապստամբեի բայց արյան հեղեղներում պարարտացած
ոսոխր ձղաամ էր Հագեցնել իր բացված ախորժակը մարդկային նոր զոհե-
րով: Բնական է, որ Սասունր պետք է դիմեր ինքնապաշտպանության:
Հա քաղաքական կասակցոլթյոէններր շտապեցին օգնության հասնել
• Սասոլնհն: Դաշնակցությունը 1903 թ. գարնանր փորձեց ուղարկել իր զինա-
խմբերը Սակայն նրանք բախվ եցին թուրքական սահմանապահ ջոկատնե-
րին և Հսւրկադրված եղան ետ վերադառնա/ Անդրկովկաս։ Միայն մեկին՝
Մեն ակին Հաջողվեց անցնեք սահմանը և հաղթահարելով բազմաթիվ դժվա-
րություններ, Հասնեյ Սասունէ Նույն թվականի մայիսին կուսակցությունը
Թո, ման1
: ցւխավորությամբ նոր խումբ ուղարկեց Սասան։ Երբ այն հաջողու-
թյամբ յոեղ հսէսավ, 1903 թ. հուքիսին ուղարկեց նաև Թորգոմի 23 հոգուց
բաղկարած խամբր, որի մեջ Էին 1890-ական թթ. ինքնապաշտպանության
մասնակիցներ Տուրբախր, Քաֆթար Արշակը, Բաբերդցի Արշակր (Սեպուհ),
V վաղցի Մուրադր, Մաշադի Ավետիսը, Ղարսեցի Նիկոլը, Գյամ ոլշխ անեցի
Ավ ետիձյր և. արիշներ։
1903 թ. սեպտեմբերի 17-ին Անդրկովկասից ռոլս֊թուրքական սահմանր
անցավ նաև մի այ/ խումբ։ Ենթարկվելով սկզբում բրդերի, ապս, թուրքական
զոր ամ ասերի հարձակումներին, Գոմաձոր գյուղում այն հարկադրված եղավ
կովի բռնվեք և տեսնե/ով հակառակորդի առավելությունը, փորձեց ետ վե-
րադառնալ դեպի Անդրկովկաս։ Սակայն հանդիպեց ռուսական սահմանապահ
ջոկատների կրակին։ Խմբի անդամն երր մեծ դժվարությամբ վերադարձան
Անդրկովկաս, 90 հոգո։ց կենդանի մնաց 45֊ր®»
о «Մղակ», 1903, М 211, ՜՜՝
п
АВПР. փ. Полит, аркно, 1903, օդ. 482, Д. 1639, Л. 87.
7 «Դրոշակ», 1904, N 3, կ 38, 1
8 Տձ՚ո «Դրոշակդ, 1903, №9, Էշ 126—128, ? .յ , К. Ս. Համ բար յան
Սեպտեմբերի 18-ին դեպի Սասուն ուղղություն վերցրեց դաշնակցության
Խանի ևնովէոՀի 146 հոգուց բաղկացած խումբը, Բայց սահմանն
Կաղղվանի օկրուգի Սիս,աղան գյուղի մոտ նկատվեց թուրքական զորամասերի
կողմից և ընկավ նրանց կրակի տակ, Խումբը շարժվեց Հպի ^ршрш ,
%1-Խոջա ուԽորասան գյուղերը և գրավելով հարմար դիբք,թե*
հակառակորդի զինվորական ուժերի դեմ, Կռիվը տևեց մինչև սեպտեմբերի
23-ր։ Օսմանյան սահմանապահ զորամասերը մեծ կորուստներ տալով և
էրզբումից օժանդակ համալրումներ ստանալուց հետո միայն կարողացան
հաղթել ֆիդայիներին, Ն. Սկրյարինը, խոսելով այդ կովի մասին նշում Էր,
որ կառավարությունը թաքցնում է իր զոհերի թիվը. հայտնի է, "Ր միայն
համիդեական քրդերից ընկան 210 հոգի։ Այնուհետև նա ավելացնում էր.
հայդուկները այնպես հմուտ էին վարում մարտը, որ թուրքերին թվոլԱ էր,
թե իրենք կռվում են ռուսական կանոնավոր բանակի ջոկատներից մեկի
դեմ9, Ֆիդայիներից զոհվեցին 50—55 հոգի, իսկ կենդանի մնացածները
ազատվեցին թշնամոլ ձեռքից, փախչելով զանազան ուղղությամբ,
1903 թ. հոկտեմբերին Անդրկովկասից Սասան մեկնեց դաշնակցության
«Կայծակդ խումբը, որը Բասենոլմ ընդհարվեց թուրքական մեծաքանակ զոր-
քերի հետ, տվեց 13 մարդու կորուստ և պատճաոելով թշնամուն երեք ան-
գամ ավելի վնաս, ցրվեց անհայտ ուղղությամբ՝0
. Խմբի զինվորները մար֊
տընչում էին հերոսաբար, էրզրումի վալին հարկադրված էր խոստովանել
անգլիական հյոլպատո սին, թե «հայերը կռվում էին մուեգնորեն», «վեց
գնդակի վերքեր ընդունած մարդ մը գետնին թավալված կշարունակեր կրա-
կել իր ատրճանակենւ)սւ
1903 թ. աշնանը Սասոլնում Գելիեգուզանի /Ւշկան բարձունքներում ինք-
նապաշտպանության ղեկավարները՝ Հրայրը, Ան դրանիկը, Վահանը, Կոտոյի
Հաջի Հակոբը, Կորյունը, Կայծակ Վաղարշակը, թորգոմը, Սեպուհը, Մուրա-
դը, Տոլրրախը, ինչպես և Սասանի մի շարք գյուղերի ավագներն ու քահա-
նաները հավաքվեցին ժողովք,. Նրանք քննության առան գոյամարտի պլանըէ
Անդրանիկը առաջարկում Է Սասանի հետ միասին ոտքի հանել նաև Տարոնը,
Վ ասպ ուրականը և երկրի այլ շրջանները, քանի որ այդ զանգվածային ըմբոս-
տացումը կցրի կառավարական ուժերը, կթեթևացնի Սասունի վիճակը և
կհասցնի դրական արդյունքի. Հրայրը դեմ դուրս եկավ այդ առաջարկությանը,
գտնելով, որ հայերն իրենց ուժերով անկարող են հաղթել, թշնամին վաղ թե
ուշ կճնշի ու կհոշոտի նրանց և անհրաժեշտ Էր համարում սահմանափակվել
միայն Սասոմւով, նրա կարծիքով դա հնարավորություն կտար զերծ պահել
երկրի հայաբնակ մյուս շրշանները չարդերից և, հետևաբար, պահպանել
արևմտահայության բազմաթիվ զանգվածների ֆիզիկական գոյությանը,
Ժողովն ընդունեց Հրայրի առաշարկը և ընտրեց զինվորական խորհուրդ
բաղկացած Անդրանիկից, Մուրադից, Սեպուհից, Սեյդո Պողոսից, Ավոյից,
Կայծակ Առաքելից և Սմբատից, Գոյամարտի ընդհանուր հրամանատարու-
թյունը դրվեց Անդրանիկի վրա. Ժողովի առաջարկությամբ Հրայրը իջավ
Դաշտ, որ շարունակի այնտեղ կազմակերպական աշխատանքներ, ուշադրու-
թյուն դարձնելով նաև զինամթերքի հայթայթման վրա, Թորգոմն ու Կայ-
ծակ Վաղարշակը մեկնեցին Անդրկովկաս, որ այնտեղից զենք բերեն, իսկ Կո-
տոյի Հաջի Հակոբն ու Սմբատը սկսեցին շրջել Մոլշի հայաբնակ գյուղերը և
հետևել, որ նրանց բնակիչները, հատկապես երիտասարդները, չենթարկվեն
պրովոկացիաներին և թշնամուն առիթ չտան անցնելու հարձակման,
Զորավար Սմբատը, անդրադառնալով Գելիեգուզանի այդ ժողովին, իր
հուշերում գրում Էր. «Պետք Է շեշտ եմ, որ այս բոլոր կարգադրությունները
հարձակողական որևէ նպատակ չէին հետապնդում, մանավանդ որ տակավին
в АВПР, ф. Полит, архив, 1903, оп. 482, д. 1639, лл. 121—135:
10 5к'и էԴրոշակշ, 1904, М I, էյ 43-46,
П ՀհՕՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1 գ. 559, թ. 4, и աս «А Ի 1904 թ. գոյամարտը
ընդհանուր ապստամբության ժամը չէր հնչել մեզ համար Պարզապես
կպատրաստվեինք սպառնալի անծանոթին նախատեսությամբ: Կտեսնեինք
վտանգը, որ կառաջանար հորիզոնեն, կմոտենար քայլ առ քայլ և մեր դի-
մադրությունը կկազմակերպեինք^։
Շրջե/ով Դաշտում, Կոտոյի Հաջի Հակոբն ու Սմբատը միաժամանակ
հավաքում էին պարենամթերք և Մոտկանի ճանապարհով ուղարկում Սա-
սուն'Արանց առաջարկութւամբ, Դաղվերանոլմ կառուցվեց փուռ, որտեղ
մեծ բան ակութ յամր թխած հացը նույնպես ուղարկվում էր Սասուն։ Բնորոշ
է, որ Դաշտի բնակիչները, գիտակցելով իրենց սասոլնցի եղբայրների օրհա-
սական դրությունը, ամեն կերպ աշխատում էին օգնել նրանց։ Այդ օգնու-
թյանր մասնակցում էին անգամ կարիքավորներն ու անաշխատունակները։
Սմրասւր պատմում է, որ հանգանակության ժամանակ ՛Հարս գյուղում մի
մուրացկան կույր աղջիկ, դիմելով իրեն, ասաց, «մի մերժեք, եղբայրս, այս
ալ իմ նվերս թող րլլաи ու սեղանի վրա դրավ 5 ղուրուշ մանրունք, զույգ մը
գուլպա, մաս մր ցորեն և գարի տոպրակի մր մեջ։ Բոլորս ալ հուզված
էինք,՛ "ւ
Չ բավարարվելով նվիրատվությամբ, Տարոնի բնակիչներից շատերը,
հատկաս/ես երիտասարդները, զինվորագրվեցին ինքնապաշտպանության
գործինI թեպետ Հրայրր ոչ միայն չէր խրախուսում, այլև կանխում էր այդ
շարժ ում ր, այնուամենայնիվ Դաշտից շուրջ 100—150 հոգի բարձրացան լեռը
Լ Vքաջաբար ալ կռվեցին ժամ ան ակին յ>1+»
1904 թ. հունվարին Լաճկանի քրդերը Քյոռ Ս/ոյի գլխավորությամբ և իշ-
խանությունների խրախուսանքով, հարձակվեցին Տալոլեգոմ հայկական գյու-
ղի վր՚" , ցանկանա/ով ավերել ու թալանել այն։ Մ ուրագն ու Գևորգ Տավուշը,
որոնք այգ օրերին գտնվում էին Դաշտում և համոզում էին քրդերին՝ չմիա-
նաI կառավարական աժերին կամ ծայրագույն դեպքում չեզոք մնալ, իմա-
նա/ով միջադեպի մասին, անհապաղ մեկնեցին Տալոլեգոմ, որ մարեն հրդեհը։
Սակ այն Քյոռ Ս/ոն ենթադրելով, թև հայդուկները եկել են իրենից վրեժ լու-
ծելու, վւախավ Փասոլր և դիմեց թուրքական իշխանությունների օգնությանը։
Սուլթանի սատրապներ/1 Սլոյին տրամադրեցին զինվորներ և խրախուսեցին՝
շարունակել հայկական գյուղերի ասպատակում ր։ Եվ ոճրագործը ավերեց
Հեղին, Արտկոնք, Ընկազնակ, Իշխնձոր գյուղերը։ Հայդուկները հարկադըր-
ված եղան հակահարված հասցնել I, 1904 թ. հունվարի 17֊ի ն փախուստի
մ ատն Լցին նրան։
Սա/թանական կառավար ութ յո ւնր պատրաստվում էր վճռական հարվածի։
Հրայրր զգա քով աքդ, 1904 թ. փետրվարի 27-ին դիմեց Կ. Պոլս ի Հայոց պատ-
րիարքին և դաշնակցության Արևմտյան բյուրոյին, որ սրանք եվրոպական
աերաթ յանների միջոցով կանխեն վերահաս վտանգր։ նամ ակում նա այս-
պևս էր նկարագրում իրավիճակը, «Օրեցօր ժողովրդի դրոլթյոլնր կվատթա-
րանա. կոտորածի ձեռնարկներ կծրագրվին և փորձեր կկատարվին։ Ալայ
պեյր Բաղեշեն «ճսւն-պեզարներ» կոչված հեծյալներով հասավ Մոլշ և տե-
ղավորվեցավ հայոց թաղեր/>: Տիզտարեն Մեհմետ էֆ. անուն հարյուրապե-
տր 15—20 ոստիկաններով քյուրդ ցեղապետերու հետ խորհրդակցության
պաշտոնով կշրջի Դաշտի մեջ։ Անշուշտ թուրքական դժոխ մը շինե/ոլ ծրագրեր
կկազմվի նույն այս ձմեռվա միջոցին։ Մշո դաշտի հարաբերությունները խըզ-
•ված հն, շուկան հինգ օրե ի վեր հայերից ամայի- է, առևտուրն ամբողջապես
դադրած է. գեզե-գեղ երթևեկությունը արգելված է։ Մեծ պահքի առաջին
•օր/1 II ասն ո Տարրքր գյուղի քրդերր՝ միացած Մշո թուրք տարրի հետ հար֊
12 Մկրտիչ ծրից յան. Զորավոր IՍրատի հաղերը. Փարիզ, 1936, կ 202։
'Տ Նույն տեղաւ՛, կ 2041
•И նույն տեղում, կ 209։ 20 Ա. Ս. Համբար յան
ձակվեցավ շուկայի մեջ հայերու վրա. նպատակը լոկ կոտորածի սկզբնա-
պատճառ դառնալն էւ>1Ձ։
1904 թ. մարտին դաշնակցությունը Խանի, Թորգոմի, Թեքրիդաղցի Նեվ-
րոլզի, կոտ Երկաթի գլխավորությամբ փորձեց օժանդակ խմբեր ուղարկել
Ս ասուն, Վ ասպ ո լրական ու Բագրևանդ, որ ապստամբություն առաջացնեն
երկրի տարրեր մասերում, ցրեն թուրքական ուժերը և այդպիսով հեշտացնեն
Սասունի վիճակը։ Սակայն այդ խմբերը հաջողություն չունեցան։ Միայն քչե-
րին հաջողվեց ազատվել թուրքական յաթաղանից և վերադառնալ Անդրկով-
կաս
Ինչպիսի՞ն էր ուժերի փոխհարաբերությունը։ Սմբատը նշում է, որ թուր-
քերն ունեին 18 ООО կանոնավոր և դրա համարյա կրկնակի քըդական անկա-
նոն հրոսակներ, իսկ հայերը՝ 100 ֆիդայի, 1000 մարտունակ սասունցիս
:
Ռոլբեն Տեր-Մինասյանը գրում է, որ թուրքերն ունեին 10 ООО կանոնավոր
զինվորներ ու 7000 քրդական խաժամուժ, մինչդեռ հայերը՝ 200 ֆիդայի
(որոնցից 30—40-ը եկել էին Անդրկովկասից, իսկ 40-ը՝ Թուրքիայի հայա-
բնակ վայրերից) և 700—800 կռվող գյուղացիներ՝ հավաքված Սասունի տար-
բեր վայրերից։ Ուրեմն, այս հեղինակի վկայությամբ, հակառակորդի թիվը
հասնում էր շուրջ 17 ՕՕՕ֊ի, իսկ հայերին,ը՝ հազիվ 1000-ի18։ Կարո Սասունին
նշում է, որ հայերն ունեին 200 ֆիդայի և 1000 սասունցի գյուղացի™, Բիթ-
լիսի ռուսական հյուպատոս Վ. Գիրկովը ֆիդայիների թիվը հաշվում է 500
մարդ, որոնց մի մասը համարում էր Կովկասից եկածներշէ՝,- 1904 թ. փետըր-
վարի 27-ին ն. Ս կրյաբինը իր զեկուցագրում հայտնում էր Կ. Պոլսի ռուսա-
կան դեսպանին, որ սուլթանը Սասունի դեմ մոբիլիզացրել է 15,5 հազ. զին-
վոր և 3 հրանոթային ջոկատ, իսկ մարտի 22-ին նշում էր, որ Սասունի դեմ'
ուղարկված թուրքական զինվորների թիվը արդեն հասնում է 20 ՕՕՕ֊ի,
որոնք տեղաբաշխված են Մուշում, Ախլաթո ւմ, Բոլլանըխում, Բիթյիսոլմ,.
Ս զերդում, Վարդոյոլմ, էրզրում ում և Երզնկայո ւմ21։
Բրիտանական կայսրության Բիթլիսի հյուպատոսության աղխ ատ ակից
Ա. Ս աֆրաստ յան ը նշում էր, որ կառավարությունը Սասունի դեմ դուրս էր-
բերել «մոտ 20 ООО զորք և անոր կեսի չափ ալ վայրագ Համիդի քյոլրդերЛ22
,
իսկ հայդուկների կամ, ինչպես ինքն էր ասում, հեղափոխականների №իւԼը,.
հիմք ընդունելով անգլիական ու ֆրանսիական հյուպատոսների տվյալները,,
ցույց էր տալիս 250—400-ից ոչ ավել23։
«Զայն հայրենյացа թերթի թղթակիցը հաղորդում էր, որ մարտի 20-ին
կառավարական զորքերի թիվը Մ ուշում ու Սասունում հասնում էր 11—12'
վաշտի, որոնցից յուրաքանչյուրը բաղկացած էր 900 մարդուց։ Իշխանու-
թյունները и աս ո А ցիների դեմ դուրս էին բերել նաև բազմաթիվ քրդական
աշիրեթներշ4»
Դժվար է որոշել, թե այդ տվյալներից որն է ճիշտ, մի բան սակայն
պարզ է, որ կառավարությունը 100—200 հայդուկների և 12 ООО անզեն,
մեծ մասամբ մանուկ, ծեր ու կին սասոլնցիների դեմ դարս էր բերեք թըն-
դան ոթներով, գնդ ացիրներով ու հրացաններով զինված բազմահազար զին
1օ «ГԴրոշակ։,, 1904, М 4—5, էշ 68։
16 Տե՛ս նույն տեղում, М 7, էշ 92։
ո Մ կրտի չ Եր ի ց յան. նշվ. աշխ., էշ 226—227։
18 Ռուբեն. Հայ հեղափոխականի մը հիշատակները. Լոս Ան&ելեւ։, ԿալիֆորՆիա: 1952;.
մ. Գ, էշ 277,
19 Կ. Սասունի. Պատմություն Տարոնո աշխարհի. Պեյրութ, 1956, էշ 276,
20
АВПР, ф. Полит, архив, оп. 480, д. 538, л. 2.
Նույն տեղում,
22 ՀեՍՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1, գ. 1768, թ. 112,
23 նույն տեղում/
24 Տե՛՛ս «Ձայն հայրենյաց1904, Л* 314։ ք
Սասո&ի 1Տ04 թ. գոյամարտը 27
վորներ և ստվարաթիվ Համ իդեա կան քրդեր։ թուրքական բանակի հրամանա-
տար էր նշանակված Սալի փաշան, թիկունքը հսկում էր Ալայ բեյը, նրանց
օգնում և սպասարկում էր Բիթլիսի կուսակալ Ֆերիգ փաշան, իսկ դրանց բո-
լորի գործողությունները ղեկավարում էր համիդեական IV գնդի հրամանա-
տար Չ.եքի փաշան։ Ինչ խոսք, որ հակառակորդների ուժերի տարբերությունը
խիստ մեծ էր։
Սուլթանական բանակը 1904 թ. ապրիլի 1-ին անցավ վճռական հար֊
.ձակմանւ Նա շարժվեց Սասունի հարավից ոլ հյուսիսից և այդ ճակատների
պաշտպաններ Գևորգ Տավուշին ու Անդրանիկին հարկադրեց ետ քաշվել
դեպի ինքնապաշտպանության գլխավոր գիծը՝ Տալվորիկ ու Իշխնձոր, Տափըկ
ու Գեղաշեն։ Հայդուկները նահանջելիս ավերեցին լքված գյուղերը, որպես-
ղի թշնամին չգտնի որևէ ավար կամ հանգրվան, իրենց հետ տարան նրանց
բնակիչներին։ Ապրիլի 6-ին թուրքերը հարձակում ծավալեցին Սասունի չորս
կողմից և, աստիճանաբար սեղմելով օղակը, գրավեցին մի շարք գյուղեր, այ-
րեցին ու ավերեցին դրանք։ Գլխավոր հրամանատարությունը արհամարհեց
Մ ուշի հայոց առաջնորդ Գնել վարդապետի և քաղաքական ու կրոնական ժո-
ղովն ևրի անդամների բողոքները՝ թուրքական զորամասերի կատարած բար-
բարոսությունների դեմ և իր հայակոզ վարքագիծը թաքցնելու, հայդուկներին
հեշտությամբ որսալու և ինքնապաշտպանության կազմակերպիչների հետ
հաշվեհարդար տեսնելու նպատակով, ապրիլի 12-ին Առաքել վարդապետի
՛գլխավորությամբ պատվիրակություն ուղարկեց սասունցիների մոտ, առա-
ջարկե/ով ինքնապաշտպանության մասնակիցներին ծանոթացնել սուլթանի
իրադեին և Կ. Պո/սի հայոց պատրիարքի կոնդակին։ Առաջինում պահանջվում
էր հայդուկներից՝ հանձնվեք իշխանություններին, խոստանալով՝ ապահովել
նրանց անվնաս Հեռացումը Թ՛ուրքիայից, իսկ երկրորդում հորդորվում էր
սասուն ցիներին՝ դադարեցնել դիմադրությունը, որպեսզի կանխվի վերահաս
կոտորածը։
4 ա ան ալով վերոհիշյալ փաստաթղթերը, Զինվորական խորհուրդը քննար-
կեց դրանք և տվեց մերժողական պատասխան։ Հրայրն ու Անդրանիկը իրա-
վացիորեն գտան, որ դա կառա վար ութ յան կողմից կազմակերպված մի խար-
դախ խաղ է և որոշեցին՝ ավելի լավ է մեռնել ինքն ապաշտ պան ական դիրքե-
րում, բան ընկնել թշնամոլ ծուղակը։ Եվ հայդուկները իրավացի էին։ Դա
հաստատվեց մասնավորապես այն իրողությամբ, որ թուրքական զորամա-
սերը, ւ/եռ չստացած սասունցիների պատասխանը, Շենիկի ուղղությամբ շա-
րունակեցին հարձակումը։ Իմանալով կառավարության նոր հարձակման մա-
սին, Հրայրը հրահանգեց ինքնապաշտպանության ղեկավարներին պատ֊
րաստվԼլ օրհասական պայքարի։ Շուտով սասունցիներր ետ շպրտելով թուր-
քերին, հետապնդեցին նրանց մինչև էաճկան՝ հակառակորդի ուժերի գլխավոր
ճամբարը: Շենիկի այս կռիվը դարձավ Սասունի ինքնապաշտպանական մար-
տերի նախերգանքը։
Զղալով, որ կառավարոլթյունր վերսկսելու է իր հարձակումը և վերսկսե-
լու է մեծ ուժով, սասունցիներր ամրացրին իրենց դիրքերը։ Նրանք ամրաց-
րին հատկապես Շատախի, Շենիկի, Սեմալի և Տայի ճակատները, այսինքն՝
այն ուղղութ յուններր, որտեղից սպասվում էր գլխավոր հարվածը։ Ապրիլի
12-ին թուրքական բանակը Քյոսե Բինբաշոլ գլխավորությամբ շարժվեց դեպի
Շենիկ, իսկ ապրիլի 13֊ի ն անցավ հարձակման։ Պսղարելով ամբողջ Սասու-
նր, թշնամին իր գլխավոը ուժերը կենտրոնացրեց Շենի կում, այն հաշվով, որ
այստեղից շարժվի դեպի Սեմ ալ և. Ալյանք։ Զինվորական խորհուրդը Սեմալի
ու Ալ յ անքի պաշտպանոլթյոլնր հ անձն արարեց Հրայրին, Տափըկինը՝ Անդրա-
նիկին, Իշխնձորինը՝ Գևորգ Տավուշին, իսկ Գելիեգոլզանինը՝ Վահանին։
թուրքերը հրանոթային կրակով կոտրեցին սասունցիների դիմադրությու-
նը, գրավեցին Շենիկր և թեքվեցին դեպի Սեմալ ու Ալյանք։ Անկարող լինե-
Լով կանգնեցնել թշնամուն, Հրայրը վերցրեց նշված գյուղերի բնակիչներին և
՛նահանջեց դեպի Գելիեգոլզան, բայց ճանապարհին ընկավ հակառակորդի 20 Ա. Ս. Համբար յան
գնդակից՛ Հայ ազատագրական պայքարի այդ ամենապայծառ դեմքերից մեկի
հետ զոհվեցին նաև ֆիդայի Գրպոն ու սեմալցի մի քանի խիզախներ: Թշնա֊
մին, օգտվելով այն բանից, որ կյանքի ճակատը մնաց առանց ղեկավարի,
շարունակեց արագորեն առաշանայ Չայի ուղղությամբ: Բայց սասունցիները
՛կանգնեցրին նրա առաջխաղացումը, Համալրելով իրենց շարքերը նոր ուժե-
րով, սուլթանի հրոսակները վերստին անցան հարձակման և հարկադրեցին
Մուրադին նահանջել դեպի Տայի րարձոմւքները: Սակայն Սպաղանցի Մակարը
խուճապի մատնեց թուրքերին և հետա պնդելով(՝ լցրեց նրանց Չայը:
Կանգ չառնելով կորուստների առաջ, Քյոսե Բինբաշին վերստին ծավալեց
ռազմական գործողությունները, գրավեց կյանքը, մտավ Բարբառի հովիտը
և ուղղություն վերցրեց դեպի Գելիեգուզան: Բայց սասունցիները անսպասելի
կրակ թափեցին սուլթանի հրոսակների վրա ու փախուստի մտանեցին նրանց։
Թեպետ Քյոսե Բինբաշին ջանքեր գործադրեց, բայց չկարողացավ կանգնեց-
նել խոլճապահար փախչող իր զինվորներին։ Սասունցիները վռնդեցին թշնա֊
մոլն մինչև Շենէկ։ Այս կռվում իրենց սխրանքներով աչքի ընկան Կոմսա
Իսոն, Մուրադը, Չոլոն, Ղազարը, Մանուկը, Կիրակոսր և ուրիշներ: Այսպի֊
սով, ապրիլի 13-ին կոիվը վերջացավ սասունցիների հաղթանակով: նրանք
վերցրին Հրայրի դիակը, տարան Գելիեգուզան և թաղեցին Աղբյոլր-Սերոբի
կողքին։
Ապրիլի 15-ին կառավարական զորամասերը կազմակերպեցին նոր հար-
ձակում և Մերկերի ուղղությամբ փորձեցին առաջանալ դեպի Բարբառի հո-
վիտը։ Սակայն չկարողանալով ճեղքել Գևորգ Չավոլշի ու Մուրադի դիրքերը,
հաջորդ օրը նրանք գրոհեցին հարավից, ուր սասունցիները թույլ էին կազ-
մակերպել պաշտպանությունը։ Տիրելով Սպիտակ սարին, թուրքերը շարժվե-
ցին դեպի Իշխնձոր, նպատակ ունենալով կտրել այն Տալվորիկից։ Բայց Իշ-
խնձորի քահանայի որդիները՝ Արթինն ու Կար ապետր, ձախողեցին նրանց
պլանները։
Արյունռուշտ սուլթանը օրեցօր համալրում էր իր պակասող զորամասերը
նոր ուժերով և ձգտում արագորեն հասնել իր նպատակին։ «ճայն հայրեն-
յացիւ, թղթակիցը գրում էր. (ГՀարձակվող զորաց թիվը կրկն ապա տ կվեց ավ։
Ամեն օր ամեն կողմե քուրդ ցեղերե հարյուրներ ու հազարներ Սասուն կհաս-
նեին պաշարողներուն օժանդակելու, անցքերու, կիրճերու պահպանություն
ընելու համար»20։ Սասունի 42 գյուղերի վրա արշավում էին կառավարական
20 վաշտ և ավելի քան 20 ООО քուրդ26։ Մինչդեռ սասունցիների շարքերը
նոսրանում էին, Չունենալով բավականաչափ միջոցներ ինքն ապաշտպան ա֊
կան մարտերը երկար ու լայն ճակատով վարելու համար, հայերը իրենց
ուժերը կենտրոնացրին Գելիեգուզան ում։ Ապրիլի 19-ի լույս 20֊, ի գիշերը
թուրքական զորամասերը նետվեցին Գելիեգուզան ի վրա, փորձելով մարել, ի
վերջո, ինքնապաշտպանության վերջին օջախը, բայց հանդիպեցին սասունցի-
ների համառ դիմադրությանը։ Անդրանիկը և նրա զինակիցներն ստեղծեցին
10—15 կմ երկարություն ոմւեցող ինքնապաշտպանական մի կորագիծ, որի
ծայրերից մեկր հասնում էր Սասնո գետի ափերին, իսկ մյուսը ձգվում Անտ ոքի
բարձունքները2
'
1
։ 1
Ապրիլի 20-ի արևածագին կառավարական զորքերը թնդանոթային ռըմ֊
բա կոծ ութ յան ուղեկցությամբ շարժվեցին դեպի հայկական դիրքերը։ Երբ
նրանք բավականաչափ մոտեցան, սասունցիները կրակ բացեցին։ Կատաղի
գոյամարտը տևեց ամբողջ օրը և դադարեց ուշ երեկոյան։ Ականատեսը
գրում էր. (С Սա и ո ւնցիք արիաբար դեմ կկենան ինքնապաշտպանոլթենե մղված
և կպաշտպանեն ինքզինքն սոսկալի հարձակումնեբու և մանավանդ ահարկու
ռմբակոծության դեմտ։ Թշնամուն մեծ կորուստներ պատճաոելով և ետ մղե-
25 Նույն տեղում, N 318,
26 Նույն տեղում։
27 Տե՛ս Ռուբեն. նշվ. աշխ., մ. Գ, էշ 298, 190, ֊
յտ
լով նրա Հարձակումները, սասունցիները «կպահեն իրենց դիրքերը֊,: Դրա
շնորհիվ "Գե/իեդոլղանը նույն օրը անվնաս կմնա»26։
Չնայած մարդկային մեծ զոհերին, հաջորդ օրը թուրքերը նոր գրոհ ձեռ-
նարկեցին և նվաճելով Կռտուի Հաջիի պաշտպանական դիրքերը, փորձեցին
առաջ շարժվել։ Սակաւն Սպաղանցի Մակարը ձախողեց նրանց պլանները
Ապրի/ի 22-ին կառավարական զորամասերը շարժվեցին Սպաղանցի Մակարի
դիրրերի վրա, բայց ետ շպրտվեցին։ Անհաջողությունից կատաղած թշնամին
սկսեց թնդանոթային ռմբակոծման ենթարկել բոլոր այն կետերը, ուր նկա-
տում էր հավաքված հայեր։ Սակայն դարձյալ արդյունքի չհասավ։ Թուրքերը
կարողացան գրավելг Գելիեգուզանը՝ հայերի ինքնապաշտպանության սիրտը
միայն այն ժամանակ, երբ սպառվեց սասունցիների պարենամթերքն ու ռազ-
մամթերքը։
1004 թ. ապրիլի 22-ին Ալուչակ գյուղում Զինվորական խորհուրդը քըն-
նաթյան առավ Սասունի իրավիճակը։ Ոմանք առաջարկեցին՝ ամրանալ լեռ-
ներում ե շարունակել դոյակռիվր, մյուսները դա անիմաստ համարեցին։
'1,երջապես որոշեցին՝ ժողովրդին իջեցնել Մշո դաշտը, իսկ հայդուկներին
էդ ահ ել Սասունի լեռներ ում, որ շարունակեն պայքարը։ Առաջին խնդրի իրա-
ղործումը հանձնարարվեց Մուրադին, իսկ երկբորդինը՝ Անդրանիկին:
'էիաս/կցե/ով իր պատասխանատվությունը, Մուրադը թեպետ ընտրեց
թշնաման անհայտ արահետներ, այնուամենայնիվ ամենուրեք վխտող թուր-
քերն ու բբդերր նկատեցին լեռ ներից դեպի դաշտ իջնող սասունցիներին և
մեծ վն աս պատճառեցինւ «ճայն հայրենյացի» թղթակիցը գրում Էր այգ մա-
սին. «Յ.մեո գիշերով կսկսվի սրտաճմլիկ խուճապ մը։ Մարդիկ փախչում են
Իրար կոխոտելով»։ Թշնամյէլ թնդանոթները դղրդում են, անխնա կոտորում
տարաբախաներին, իսկ ձյունն ու ցուրտն Էլ տանում են նրանց իրենց հեր-
թին։ Արյան կաթիլները գերազանցում են ձյան փաթիլներին։ «Շատերը րքա-
հար ե ուժասպառ կիյնային, ուրիշներ գահավեժ բարձունքներե կգլորվեին
դե/դի անդնդախոր ձորերը, ծմակներ փսորված ու փշրված... Մանուկներ
իրենց մայրերը կորսնցոլցեր Էին, և շվար ոլ մոլոր մայրերն ալ զանոնք՝
որ ձյոլներոլ և հեղեղներու տակ կսառեին, կխեղդվեին «հայրիկ, մայրիկ»
աղաղակելովս2Տ։ Թուրքական յաթաղանից փախչող հայերը հարկադրված Էին
գիշերով անցնել այնպիսի կածաններով, որ «ամառ ցերեկով ուժեղ մարդիկ,
վարմ ճամբորդներ հազիվ կանցնեին այդ տեղերեն։ Եթե ասոնք սասունըի֊
ներ չր[լային ոչ մեկը պիտի կրնար անցնիլ ու ազատվիլ»30։
Մուրադը ժողովրդի մի մասին հանձնեց բարեկամ քրդերին, իսկ մեծ
մասին՝ շուրջ 6000 մարդու, մեծ տառապանքներով կարողացավ հասցնել
Դաշտ ե. պատսպարել Մուշում ու նրա շրջակա հայկական գյուղերում։ Այնու-
հետև նա վերցրեց մի խումբ հայդուկներ և մեկնեց Վան, որ այնտեղից զի-
նամթերք տանի Սասռւն ու տրամագրի հայդուկներին։ Տևական չարչարանք-
ներից ու տանջանքներից հետո Մուրադը Վասպուրական մտավ միայն մա-
յիսի վերջերին։ ;
Դ ե լի ե ղուղան ում դեռ մնացած Անդրանիկն իր 10—12 ֆիդայիներով հա-
մառորեն շարունակում Էր պայքարը։ Որքան Էլ նրանք կռվում Էին խիզախա-
բար, որքան Էլ ուզում Էին փրկել կենդանի մնացածներին, այնուամենայնիվ
«վերջին դիմադրությունը կընեին»31։ Թշնամին ներխուժեց գյուղ և «ոչ ոքի
խն այվեցավ ամենևին։ Բոլորն ալ վայրկենաբար ջարդվեց ան և մարմինները՝
ըստ հրահանգի թափվեցան ամեհի ալիքներուն ծոցը։ Կային դահիճներ և
հրեշներ, որոնք փոքր տղաքը սուրերոլ և սվիններոլ ծայրը խաղցնելով
28 «Ձայն հայրենյացդ, 1904, М 318,
29 նույն տեղում,
30 նո,,ն տեղումI
31 նույն տեղում, Л? 319։ 20 Ա. Ս. Համբար յան
փզքտելե վերջ՝ վտակին մեջ ձգեր էին կիսամահ։ Շատերն ալ կա մ ո լրջին
վրայեն իրենք զիրենք վար թափսձծ էին»ՅՏ։
թուրքական զորամասերը գրավելով Գելիեգուզանը, շարժվեցին Անտ ոք,
ճանապարհին ոչնչացնելով կոտորածներից փախած և աստանդական ընկած
սասունցիների ալյակներն ու խլյակները։ Սրանցից 300 հոգի «անխոհեմու-
թյուն կընեն և անձնատուր կըԱան արշավող աշիրեթներոլն, որոնք անգթա-
բար կսպանեն զիրենք առանց ոչ մեկին խնայելուл
33»
Անդրանիկը, թողնելով Գելիեգուզանը, 50—60 հայդուկներով շտապում
է Կռըլիկ՝ պաշարվածներին օգնելու համար։ Բայց ապարդյուն։ Մայիսի 1-ին
թուրքերն ու քրդերը վերցնում են Կռըլիկը և սրի քաշում համարյա բոլորին։
Ականատեսը գրում է. «Շատ քչերը կհաջողին ճողոպրիլ ռումբերու և գնդակ-
ներու մահասփյուռ տարափեն»3
*։ Ապա նա շարունակում է. «Կիլեցի Մայրե
և Նանե դյուցազնուհիները, որոնք խումբ մը կիներու հետ զիրենք հետապըն-
յգող զորքերե կփախչեին, անոնց ձեռքեն ազատվելու համար ինքզինքնին մո-
տակա վտակը կձգեն և կխեղդվին»36։
Ամենադաժան կոտորածները տեղի ունեցան Տալվորիկում ու նրա շրշա կա
գյուղերում։ Զինվորներն անխնա սպանեցին բնակիչներին ու գետը շպրտե-
ցինՈվքեր թաքնվել էին, դուրս բերվեցին և սրի ու կրակի քաշվեցին։ Տալ-
վորիկցիների մի մասը, հավատալով հարևան քրդերի խոստումներին, փորձե-
րին պաշտպանվել նրանց մոտ։ Սակայն «քրդերը,—գրում էր.Մոլշի հոգևոր
առաջնորդ Վարդան վարդապետը,—կդրժեն իրենց երդումը, անասունները
կգրավեն և ընտանիքները կկոտորեն, գետը կնետենյ>36» «Մայիսի 4-րդ օրը
տեղի կունենա այն սոսկալի ջարդը,—շարունակում է նա, — որ ամենեն աղե-
տալին և արյունահեղ կըլլա, մարդ, կին, երեխա, որ ձեռք կանցնի, անխնա
կկոտորվի, գավառը ամայի ու անապատ կդարձվի։ Բարբարոսական կարգա-
դրությամբ մը թնդանոթը ամեն կողմեր կպտտեցնեն և ուր որ հալածական
ժողովրդի խումբ մը տեսնվի, ռումբերու տարափներով կջնջվի»37։
Կառավարական ուժերը շարունակում են հետապնդել անտառներում ու
ձորերում, լեոներոլմ ու կիրճերում թաքնված հայերին։ նրանք հանդիպում են
ծերերի, հիվանդների ու երեխաների, որոնց «ոչխարի պես մորթելեն հետո
դիակները ցվիկն երեն կկախեն»36։ թշնամոլ գազանությունը չափ չուներ։
Այնուամենայնիվ սասունցիներր տեղ-տեղ շարունակում էին դիմագրա-
վել թշնամուն։ Տղամարդկանց հետ միասին ռազմի դաշտ են նետվում նաև
կանայք։ Հերոսական օրինակ են ցույց տալիս շենիկցի մի խումբ կանայք
Խաթեի գլխավորությամբ։ Սուլթանական դահիճները ձգտում էին ողջ֊ողջ գե-
րել նրանց։ Սակայն հաթեւն սրտապնդում է գեղջկուհիներին և շարունակում
ահեղ մարտը, ապա տեսնելով, որ պարտվում են, դիմում է նրանց՝ «կհիշեց-
նե լույս հավատքը և ամենքը մեկանց կնետվին կատադհ վտակին մեջ և զո՛հ
կըլլան իրենց կրոնքին ու պատվին»33։
Շուտով իշխանություններն ազդարարում են մահմեդական բնակիչներին
չպատսպարել ոչ մի սասունցոլ, ով դա կանի, «ինքն ալ անոնց պես պիտի
սրածվի»*°։ Ինքնապաշտպաններից շատերը, չդիմանալով թշնամոլ հետապըն-
դումներին, մեկնում են Մ ուշ։ Դահիճները նրանց մի մասին կոտորում են,
իսկ մյուսին վերցնում կալանքի տակ, փակում ախոռներում ու մարագներում,
32 Նոյն տեղում։
» նույն տեղում։
34 Նույն տեղում, № 320։
Յօ Նույն տեղում։
56 ՀԽՍՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1, գ. 1857, թ. 10,
37. նույն տեղում։
38 «Զայն հայրենյաց», 1904, М 320։
39 ՛Նույն տեղում։
40 էԶայն հայրենյաց», 1905, М 321։ Սասանի 1904 թ. գոյամարտը 31
ւրւյտապարաոլմ սովամահության։ Սակայն քաղաքի բնակիչները, անգամ
չունևորները, օգնության ձեռք են մեկնում այգ տարաբախտներին։ Ականա-
տեսը գրում Էր. V-Քաղաքիս աղքատ ժողովուրդը իր օրապահիկեն կտրելով
ծածուկ հացի պատառներ կհասցնե սովածներոլն և թշվառներուն»։ Եթե դա
1/իներ, гարդարև շատերը պիտի չապրեին յ,11 ։
Չնայած դրան, սասունցիների նորանոր խմրեր են գալիս դեպի Սուշ։
1004 թ. մայիսի 20-ին Բիթլիսի կուսակալը կարգադրում Է չընդունել նրանց։
Եվ դահիճներն այդ կարգադրությունն ի կատար են ածում վայրագ բռնու-
թյուններով ու ջարդերով։ Ապա կուսակալը պահանջում Է Մուշի հայոց հո֊
դևյ/ր առաջնորդից ներկայացնել ներում խնդրող սասունցիների ցուցակը։
1031 մարդ ահի ու սարսափի տակ ստորագրեցին իշխանությունների կողմից
սարքած ու նրանց ներկայացված փաստաթուղթը*2
։
Սասունի ինքնապաշտպանությունն ավարտվեց 1904 թ. մայիսին, բայց
Հայդուկների դիմադրական կռիվները սուլթանական բռնությունն երի դեմ շ ա-
րո ւ նա կյԼևցին ։
'է՚ժվար Է ստույգ ասել, թե համիղյան դահիճները որքան հայ ոչնչացրին
1904 թ. իր ադարձոլթյոլնների ընթացքում։ Աղբյուրներում ու գրականության
մեջ կան տարբեր տեղեկություններ։ «Դրոշակըи նշում Է, որ միայն Սասու-
՝։ո։ւ1 նրանք բնաջնջեցին շուրջ 7000 հայ«Զայ ն հայրենյացըл հաղորդում
Էր, որ մինչև մայիսի 30-ը սուլթանական ոճրագործները Սասանում սպանեցին
7773 մարդ, անօթևան թողեցին 8854 մարդ, ավերեցին ու այրեցին 42 գյուղ
և 2262 տուն^ւ Սակայն հայտնի Է, որ նրանք այդ եղեռնագործությունները
շարա՚հակել են նաև հետագա ամիսներին այլ վայրերում։ Միայն ապրիլ-
մայիս սւմիսներին Մշո դաշտի 14 գյուղերում դահիճները կոտորեցին 87
տղամարդ, 14 կին, 8 երեխա, վիրավորեցին 29 մարդ, կարոտյալների թիվը
հասցրին 5800-ի և քանդեցին ու ավերեցին 11 եկեղեցիէ5։
Վարդան Վարդապետը, նկարագրելով ջարդերը, 1904 թ. գրում Էր, որ
Սասունոէմ ավերվեցին 38 գյուղեր։ «Գյուղեր կան, որ բնակիչներու մեկ ան-
նշան մասը միայն կրցած Է աղատվել հալածական, վիրավոր, հիվանդագին
Մ ուշ հասնելով, գյուղեր ալ կան, որոնց բնակիչներու գոյության վրա բնավ
աեղեկաթյուններ չկան, բաղմաթիվ ընտանիքներ ոլ գերդաստաններ կան,
որ րո/որովին ջնջված են»*\։
1907 թ. «Երկրի ձայնըя Սասունի զոհերի թիվը ցույց Էր տալիս 10 000
մսւրդ*1 ։
Պետք Է նկատի ունենալ, որ հ ամ իղյան իշխանությունների ջարդերի հետ
մեկտեղ նաև ձերբակալում ու բանտարկում Էին հայերին, որոնց մի մասը
նույնւդես կոտորվում Էր։ Միայն 1904 թ. ամառվա մեկ-երկոլ ամսվա ըն-
թացքում Մուշ—Սասանում նրանք կալանավորեցին շուրջ 2000—2500 մարդ*8
։
Սասունի ինքնապաշտպանության պարտությունը պայմանավորված կր
ամենից առաջ ուժերի խիստ անհավասարությամբ։ Օսմանյան բազմահազար
զինվորների ու համիդյան գնդերի դեմ՝ զինված ոչ միայն հրացաններով ու
գնդացիրներով, այլև թնդանոթներով, կանգնած Էին փոքրաթիվ հայդուկներն
ու գյուղացիները, որոնք անզեն Էին կամ լավագույն դեպքում ունեին միայն
չնչին քանակությամբ հրացաններ։ Մի բուռ ժողովրդի դեմ գործում Էր թուռ֊
41 «Ձայն հայրենյաց», 1904, М 320։
42 Տե՛ս «Զայն հայրենյաց!,, 190Տ, М 221,
43 Տե՛ս «Դրոշակ», 1904, М 7, Էշ 97,
44 Տե՛ս <гՏայն հայրենյաց», 190Տ, 322։
4Ճ Տե՜ս նույն տեղում։
46 ՀԽՍՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1, գ. 1857, թ. 11,
47 Տե՛ս «Երկրի ձայն», 1907, М 18, կ 5,
48 Սասունի 1904 թ. գոյամարտի մասին տե՛ս նաև Հ. Մ. Պ ո ղո и յ ան. Սասանի
պատմություն. Երևան, 1985։ 20 Ա. Ս. Համբար յան
քական պետական ահռելի մեքենան՝ իր բազմաթիվ կարողություններով ու
հնարա վորությոմւներով։
Արևմտահայերը, սուլթանական կառավարության կողմից շրջափակված
լինելով իրենց բնակավայրերում և գտնվելով ծանր պայմաններում, չկարողա-
ցան օգնել սասունցի եղբայրներին, Խնդիրն այն է, որ սուլթանի կարգադրու-
թյամբ օսմանյան իշխանությունները ինչպես XIX դարի վերջին, այնպես էլ
XX դարի սկզրին արգելում էին հայերի տեղաշարժը գյուղից գյուղ կամ գյու-
ղից քաղաք, Կարնո ռուսական գլխավոր հյուպատոսը 1891 թ. արձանագրելով
արևմտահայերի այդ վիճակը, գրում էր, որ իշխանությունները «...հայերից
ոչ մեկին թույլ չեն տալիս հեռանալու սանջակի սահմաններից և նույնիսկ
անցնելու մի գյուղից մյուսը, ...Եթե որևէ հայ ճանապարհին ընկնի զաբթիե-
ների ձեռքը, նրան ծեծում են, ենթարկում մանրազնին խուզարկության, զա-
նազան հարցաքննության, օրերով քարշ են տալիս տեղից տեղ, բանտարկում
են և անխնա կողոպտում»49
, 1901 թ. այդ հյուպատոսը կոնկրետ փաստ էր
բերում, հաղորդելով, որ մի խումբ հայեր փորձեցին փախչել իրենց երկրից,
սակայն իշխանությունները հետապնդելով, ետ բերեցին նրանց, բանտարկե-
ցին ու ենթարկեցին տանջանքների. Ոմանց այնպես գանահարեցին, որ մա-
հացան՞0
, էբզրոլմի դաշտի բազմաթիվ հայ գյուղացիներ 1907 թ. ռուսական
ցարին գրում էին. «Մենք գտնվում ենք այնպիսի վիճակում, որ մեր գոր-
ծերով չենք կարող դուրս գալ գյուղից, որպեսզի գնանք քաղաք կամ ուրիշ
գյուղյ>51» Իսկ հարևան թուրքերն ու քրդերը, գտնվելով տակավին իրենց հո-
գևորականների ու պաշտոնյաների ազդեցության տակ, օգնեցին ջարդարար-
ներին,
Մեծ տերությունները հանդես չեկան սասունցիների պաշտպանությամբ,
.Ընդհակառակը՝ ելնելով իրենց շահերից, նրանք ուղղակի և անուղղակի օժան-
դակում էին սուլթանին. Ցարական Ռուսաստանը, գտնվելով ճապոնիայի դեմ
պատերազմի մեջ, աշխատում էր չորել իր հարաբերությունները Թուրքիայի
հետ և բացասաբար վերաբերվեց հայկական շարժումներին, նա արգելեց
կովկասահայերին մտնել Թուրքիա և օգնել իրենց հայրենակիցներին. Ղեկա-
վարվելով իր կառավարության քաղաքականությամբ, 1904 թ. փետրվարի
25-ին, այսինքն՝ Սասունի գոյամարտի նախօրյակին, Ն. Սկրյաբինր զեկուցե-
լով Կ. Պոլսի իր դեսպանին ու Կովկասի կառավարչապետին, թե իր ստացած
տեղեկությունների համաձայն Անդրկովկասում հավաքվել են մոտ 2000 հայ,
որոնք գարնանը մտնելու են Թուրքիա՝ սա սուն ցին երին օզնելոլ նպատակով,
անհրաժեշտ էր համարում, որ ռուսական սահմանապահ ջոկատներր խստո-
րեն հետևեն հայերին և թույլ չտան սահմանն անցնելու52»
նույն թվականի հունիսի 24-ին, ն. Սկրյաբինը նշում էր. «Խանգարել
թուրքական իշխանություններին, որ նրանք եռանդուն միջոցներե չդիմեն էրզ-
րումի վիլայեթը ներթափանցող զինված բանդաների դեմ, նշանակում էր
խրախուսել հայերի հեղափոխական շարժումներր ոչ միայն Թոլրքիայում,
այլև Ռուսաստանում, որը, իհարկե, դեմ է մեր հայրենասիրական ոգուն»53
.
Ապա շարունակում էր, որ ինքը ջանքեր է թափում համոզելու համար էրզ-
րումի վիլայեթի իշխանություններին, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերը
համընկնում են այդ հարցում6
*։ Մի քանի ամիս անց՝ 1904 թ. սեպտեմբերի
28-ին ն. Սկրյաբինը հաղորդում էր Կ. Պոլսի ռուսական դեսպանին, որ ինքն
« АВПР, ф. Полит, архив, 1889—1894, д. 1630, л. 90—91.
50 Նույն տեղում, 1901, д. 482, գ. 1637, թ. 61։ 1
51 Նույն տեղում, ֆ. Կ. Պոլսի դեսպանությունը, 1907, գ. 2675բ, թ. 43։
52 Նույն տեղում, Քաղարխիվ, 1904, գ. 1640, թ. 30։
53 Նույն տեղում, թ. 106։ • ? V ՚"." ՚ ՚
54 Նույն տեղում, թ. 106—107։ Սասունի 1Э04 թ. ղոչաս արար 33
արդեն Համոզել է էրզրումի կուսակալին՝ օգնել միմյանց «՛այն գործերում л,
որոնի վերաբերում են կարգ ու կանոնի պահպանմանը սահմա նի վրա»™։
Սա սունի ինքնապաշտպանության օրերին ավելի նենգ քաղաքականու-
թյուն էր վարում Անգլիան։ նախապես իմանալով դաշնակցության Արևելյան
.բյուրոյից, որ զինախմբեր են ուղարկվելու դեպի Երկիր, Բրիտանական կայս-
րության Ի՜իֆ/իսի ներկայացուցիչները այդ մասին հաղորդում էին թուրքական
կաոավարությանր և ձգտում բանն այնպես ներկայացնել, որ նշված խմբերի
ուղարկումր թելադրվում է Պետերբոլրգից։ Անգլիան ուզում էր սրել ռոսւ-
թուրքական Հարաբերությունները, ավելի վատթարացնել ճապոնիայի դեմ
պատերազմող ցարիզմի վիճակը, կանգ չառնե/ով այդ ճանապարհին իր ինք-
նապաշտպանության ու ազատության համար մաքառող մի բուռ ժողովրդի
գոՀարերման աոաջւ 7904 թ. փետրվարի 22֊ի ն ն. Սկրյաբինը գրում էր
Կ. Պո/սի իր դեսպանին. "Անգլիական դեսպանությունը նախազգուշացրել է
Բ. Գոանր, թե Կովկասի Հայ ավազակները պետք է անցնեն սահմանը, որ օգ-
նեն Տարոնում ու Սասոլնոլմ ամենամոտ գարնանը ապստամբություն բարձ-
րացնող խռովարարներին։ նորին մեծության (իմա՝ Աբդոլլ Համիդի — Ա. Հ.)
քարտոլդարոլթյունր հե՛ռագրով ինձ հարցնում է՝ ինչպիսի միջոցներ են ձեռ-
նարկված, որոնք խանգարեն ավազակների սահմանազանցմանը և նախազգու-
շացնեն խռովարարների ապստամբության մասին։ Ի պատասխան այդ հարց-
մանր ես Հաղորդեցի, որ Սասունի խռովարարներին անհնարին է պատժել
աւդրիւի վերջերից շուտ, այսինքն՝ մինչև ռազմական գործողությունների հա-
մար նպաստավոր ժամանակի վրա հասնելը։ Ինչ վերաբերում է Կովկասի
ավազակների ն՛երխուժմանը, ապա այն կանխելու համար զինվորական իշ-
խանութչունների կողմից արդեն ձեռնարկված են միջոցներа6х ն. Սկրյաբինը
այնուհետև շարունակում է, որ Թիֆլիսի անդ/ի ական ներկայացուցիչները մի
կողմից մասնակցում են Թ՛ուրքիայում հայկական ե/ույթ ների նախապատ-
րաստմանը, խրախուսում կո՛վկասահայերի ներթափանցումը դեպի Թ՛ուրքիա,
իսկ մյուս կողմից այդ մասին հաղորդում են Բ. Դռանը։ Եվ այդ երկդիմի
խաղով նրանք ձգտում են сերկ՛ու հարևան կառավարությունների միջև ստեղ-
ձել սահմանային ընդհարումն ե ր»"7
г
Աբղոլ/ Հա միզը կարողացավ կոտրել սասունցիների ինքնա պաշտ պան ոլ-
թյունր, բայց ոչ նրանց հերոսական ու ազատասիրական ոգին։ Երբ կառավա-
րությունը, ինքնապաշտպանության պարտությունից ընդամենը մի քանի ամիս
անց, ցանկացավ լեռնականներին տեղափոխել Դաշտ և ի վերջո վերացնել
արևմտահայ ազատագրական պայքարի օջախներից մեկր, նրանք ոչ միայն
ղիմազրավեցին, այլև վճռականորեն հայտարարեցին. րր եթե իշխանություն-
ները փորձեն իրագործել իրենց մտահղացումը, «մենք պատրաստ ենք նո-
"5 Նայն տեղում, ֆ. Կ. Պոլս/, դեսպանությանը, 1904, գ. 2672, թ. 23,
•>!> Նույն տեղում, ղ. 1640, թ. 281
57 Նո,,ն տեղում ւ
X «ՀաէպԱ», Л- 4 34 Ц,. V. ршр^шЬ
„ЬЬ ршр&ршдЬЬ^ шщитшЛрш^шЬ Ь{
1904 р. АпЛ^и^Ь 1{шрЧш^рЬ1 к^иш
к
ш
1рЬ
" Р"Ч1штрЬ1 ашипЛд/,-
ЬЬррЬ «1ЬршП.шп.'иш1П1. \>рЬЬд Ьш/иЩЬ шкгЬрр»ъ9> Ьр^т. гшршр ш%д Ьр.ш
^шрщ-ШЦрпф^пЛр [{иилшр^Ьд60!
Պատմական անցյալո՛վ հարուստ և հերոսական սխրագործություններով փառաբանված Սասոլնը XIX դարի վերջին թուրքական վարչական բաժանու-
մով մտնում էր Բիթլիսի վիլայեթի մեջ և կազմում Մոլչի սանջակի կա զան երից
մեկր։ Այն ստորաբաժանվում էր Մոտկան, Խոյթ կամ Խութ, Բռնաշեն, Գենջ,
ճապաղչոլր գավառակների և իր աշխարհագրական դիրքով տրոհվում լեռնա-
յին (կենտրոնական) ու դաշտային շրջանների: Լեռնային Սասունն իր մեջ
ամփոփում էր յո\թ շրջաններ՝ Շատախի, Ծովասարի, Տալվորիկի, Գավառի,
Փսանքի, Խիանքի և Խոլլբի՝ իրենց մեծ ու փոթր գյուղերով։ Համարյա այդ-
պիսի վարչական բաժանման էր ենթարկված նաև Դաշտային Սասանը: Ի
տարբերություն վերջինի, որտեղ մահմեդական, Հատկապես- քրդական բնակ-
չության թիվը զգալի էր, Լեռնային Սասունում այն աննշան էր։ XIX—XX
դարերի սահմանագլխին վերոհիշյալ յոթ շրջաններում հաշվվում էր 1924
տնտեսություն, որոնցից 1769-ը հայկական էին, իսկ 15!>֊ը՝ քրդական'»
Դրանցից մի քանիսում քրդեր բոլորովին չկային։ Լեռնային Սասոլնի հայ
բնակչության թիվը նշված ժամանակաշրջանում հասնում էր 12 000-ի2
։
Սա սունի բնակիչներն զբաղվում էին երկրագործությամբ ո լ անասնա-
պահությամբ։ Բ՚եպետև նրանց տնտեսության մեջ գերակշռողը երկրագոր-
ծությունն էր, բայց անասնապահությունը տակավին շարունակում էր մեծ
դեր խաղալ։ Սասոլնցիները հողը մշակում էին հնամենի գործիքներով, իսկ
անասնապահությունը վարում պապենական եղանակներով։ Գյուղատնտեսու-
թյան հետ մեկտեղ նրանք զբաղվում էին նաև արհեստագործությամբ և պատ-
րաստելով զանազան շինվածքներ ու գործվածքներ՝ օգտագործում էին դրանք
առավելապես իրենց կարիքների համար։ Սասունը մեկն էր Արևմտյան Հա-
յաստանի այն գավառներից, որ թույլ էր ներքաշված ապրանքս։ դրա մ ական
հարաբերությունների մեջ։
Սասոլնի բնական պայմանները հնարավորություն էին տալիս բնակիչ-
ներին տևապես պահպանելու իրենց անկախությունն ու կիսանկախաւթ(ոլնը։
Սակայն 1890-ական թթ• սուլթանական կառավարությունը առաջին խոշոր
հարվածը տվեց նրան, կազմակերպելով մասսայական կոտորածներ։
Չ բավարարվելով ղրանով նա նպատակադրվեց բնաջնջել սասունահայու-
թյանը և այդպիսով վերջ տալ արևմտահայ ազգային-ազատագրական պայ-
քարի կարևոր օջախներից մեկի գոյությանը, մանավանդ, որ այն հան-
դիսանում էր հայդուկների կենտրոնավայրը: Իշխանությունները հանգամանո-
րեն սկսեցին նախապատրաստել այդ ծրագիրը։ 1901 թ. նրանք Սասունում
կառուցեցին զորանոցներ և Դիարբեքիրից ու Խարբերդից բանակներ շարժե-
ցին դեպի Մշո դաշտն ու Սասոմւ, զորանոցներից դուրս մնացած զինվորնե-
րին տեղավորելով հայկական գյուղերում3»
1902 թ. իշխանությունները էր գրումից Մոլշ տեղափոխեցին 7—8 վաշտ,
որից 5-ը ուղարկեցին Սասոլն*։ «Ս. Պետերբոլրգսկիե վեդոմոստիյ> թերթը այդ
օրերին գրում էր. <гՍասանը շրջապատված է կանոնավոր զորքերով և քյուր-
1 Տե՛ս «Դրոշակ», 1904, М 4—5։ гԲյոլղանդիոնւ, 1911, М 452»։
2 Տե՛ս էԴրաչակ*, 1904, М 7, էէ 92։
3 Տե՛ս էԴրոշակ», 1902, м շ, էէ 2в, га,
4 Տէ՚ս նույն «էղում, М 7, Էչ 98, 102, 106, М 8, կ 121, Ս ասանի 1004 թ. ղոչամ արտը 23
դերը ւ1 г այն սպասում են հրամանի Իլդիզ֊Քիոսկից, որպեսզի սկսեն ավա-
ոառու թուն ր և սպանությունները... կառավարությունը ամեն միջոց ձեռք է
առնում, որ նրա գործողությունների մասին լուրեր չհասնեն ԵվրոպայինЛаг
ք՛՛արք ակ ան կառավարության կողմից հայերի դեմ նոր ոճրագործության
նախապօյտրաստս ան մասին հաղորդում էր նաև էրզրումի ռուսական գլխա-
վոր Հյուպատոս ն. Ս կրյաբինը։ 1903 թ. հուլիսի 15-ին նա գրում էր Կ. Պոլ-
սի իր դև и պանին Վրզրումի կուսակալի հետ զրուցելիս ես համոզվեցի,
որ հայերի հանդեպ արյունոտ դատաստանը անխուսափելի է։ Իմ ֆրանսիա-
կան ու անգլիական կո/եգաներր նրա հետ խոսե/ով, նույնպես եկան այդ հա-
մոզման և իրենց տպավորության մասին այսօր հեռագրեցին Կ. Պոլիս...
Ամեն ինչի,, երևում է, որ սա/թանր որոշել է գլխովին բնաջնջել հայերինյ>6
:
1904 թ. հունվարի 30-ին Վանից արդեն հաղորդում էին. «Սասունր պա-
շարման դրության մեք է։ Վանից ու էրզրումից գունդ-գունդ այստեղ են դի-
մում: Լ՛նէ/՛անուր Հրամանատարը եկեր Էր Մ ուշ. հրամայված Է Երղնկայի
զորաբանակին Դարձվել դեյւլի Սասունէ Եվ այգբանն Էլ բավական չհամարե-
լու! Բաղդադի 4-րդ զորաբանակից Էլ մի գունդ պիտի գար եղեր... Զորբեր
են ավս-՚Հ Շատախում, ասում են, որ թնդանոթ Էլ Է ուղարկվում. ի՞նչ են
մտածէ.մ. հ ինչի՛՝ համար չէ Հասկացվում»։ Բայը մեկ շաբաթ անց, երբ ամեն
ինչ պառզ Լ դաոնում, թդթ՚՚՚ԿԻՕՐ խարանակում Էր. «՛Նորանոր կոտորածի
սարսափը . տարածվում Է ամենոլրեբ։ Ամեն կողմե կշշնջան, вԳարնանր կո-
տոըած կա„։ Բ՚ե ուստի" ծագած Է այս շշոլկր, շատ որոշ չէ»1
։
Այղ վ,աստ երր կասկած չեն թողնում, որ ոչ թե Սասունն էր ապստամ-
բում թոէրրական կսւռավարռւթյան դեմ, ինչպես դա հայտարարում Էին օս-
մանյան կառավարող շրջաններր և նրանց կրկնում գործին անտեղյակ արտա-
սահմանյան ւրադրոդնևրր, այ/ թուրքական կառավարությանն Էր պատրաստ-
վում րւ-աջնջհք սասոլնահայությանր։ Կոտորածներից արնաքամ եղած ժողո֊
վուրդբ ի վիճակի շէր ապստամբեի բայց արյան հեղեղներում պարարտացած
ոսոխր ձղաամ էր Հագեցնել իր բացված ախորժակը մարդկային նոր զոհե-
րով: Բնական է, որ Սասունր պետք է դիմեր ինքնապաշտպանության:
Հա քաղաքական կասակցոլթյոէններր շտապեցին օգնության հասնել
• Սասոլնհն: Դաշնակցությունը 1903 թ. գարնանր փորձեց ուղարկել իր զինա-
խմբերը Սակայն նրանք բախվ եցին թուրքական սահմանապահ ջոկատնե-
րին և Հսւրկադրված եղան ետ վերադառնա/ Անդրկովկաս։ Միայն մեկին՝
Մեն ակին Հաջողվեց անցնեք սահմանը և հաղթահարելով բազմաթիվ դժվա-
րություններ, Հասնեյ Սասունէ Նույն թվականի մայիսին կուսակցությունը
Թո, ման1
: ցւխավորությամբ նոր խումբ ուղարկեց Սասան։ Երբ այն հաջողու-
թյամբ յոեղ հսէսավ, 1903 թ. հուքիսին ուղարկեց նաև Թորգոմի 23 հոգուց
բաղկարած խամբր, որի մեջ Էին 1890-ական թթ. ինքնապաշտպանության
մասնակիցներ Տուրբախր, Քաֆթար Արշակը, Բաբերդցի Արշակր (Սեպուհ),
V վաղցի Մուրադր, Մաշադի Ավետիսը, Ղարսեցի Նիկոլը, Գյամ ոլշխ անեցի
Ավ ետիձյր և. արիշներ։
1903 թ. սեպտեմբերի 17-ին Անդրկովկասից ռոլս֊թուրքական սահմանր
անցավ նաև մի այ/ խումբ։ Ենթարկվելով սկզբում բրդերի, ապս, թուրքական
զոր ամ ասերի հարձակումներին, Գոմաձոր գյուղում այն հարկադրված եղավ
կովի բռնվեք և տեսնե/ով հակառակորդի առավելությունը, փորձեց ետ վե-
րադառնալ դեպի Անդրկովկաս։ Սակայն հանդիպեց ռուսական սահմանապահ
ջոկատների կրակին։ Խմբի անդամն երր մեծ դժվարությամբ վերադարձան
Անդրկովկաս, 90 հոգո։ց կենդանի մնաց 45֊ր®»
о «Մղակ», 1903, М 211, ՜՜՝
п
АВПР. փ. Полит, аркно, 1903, օդ. 482, Д. 1639, Л. 87.
7 «Դրոշակ», 1904, N 3, կ 38, 1
8 Տձ՚ո «Դրոշակդ, 1903, №9, Էշ 126—128, ? .յ , К. Ս. Համ բար յան
Սեպտեմբերի 18-ին դեպի Սասուն ուղղություն վերցրեց դաշնակցության
Խանի ևնովէոՀի 146 հոգուց բաղկացած խումբը, Բայց սահմանն
Կաղղվանի օկրուգի Սիս,աղան գյուղի մոտ նկատվեց թուրքական զորամասերի
կողմից և ընկավ նրանց կրակի տակ, Խումբը շարժվեց Հպի ^ршрш ,
%1-Խոջա ուԽորասան գյուղերը և գրավելով հարմար դիբք,թե*
հակառակորդի զինվորական ուժերի դեմ, Կռիվը տևեց մինչև սեպտեմբերի
23-ր։ Օսմանյան սահմանապահ զորամասերը մեծ կորուստներ տալով և
էրզբումից օժանդակ համալրումներ ստանալուց հետո միայն կարողացան
հաղթել ֆիդայիներին, Ն. Սկրյարինը, խոսելով այդ կովի մասին նշում Էր,
որ կառավարությունը թաքցնում է իր զոհերի թիվը. հայտնի է, "Ր միայն
համիդեական քրդերից ընկան 210 հոգի։ Այնուհետև նա ավելացնում էր.
հայդուկները այնպես հմուտ էին վարում մարտը, որ թուրքերին թվոլԱ էր,
թե իրենք կռվում են ռուսական կանոնավոր բանակի ջոկատներից մեկի
դեմ9, Ֆիդայիներից զոհվեցին 50—55 հոգի, իսկ կենդանի մնացածները
ազատվեցին թշնամոլ ձեռքից, փախչելով զանազան ուղղությամբ,
1903 թ. հոկտեմբերին Անդրկովկասից Սասան մեկնեց դաշնակցության
«Կայծակդ խումբը, որը Բասենոլմ ընդհարվեց թուրքական մեծաքանակ զոր-
քերի հետ, տվեց 13 մարդու կորուստ և պատճաոելով թշնամուն երեք ան-
գամ ավելի վնաս, ցրվեց անհայտ ուղղությամբ՝0
. Խմբի զինվորները մար֊
տընչում էին հերոսաբար, էրզրումի վալին հարկադրված էր խոստովանել
անգլիական հյոլպատո սին, թե «հայերը կռվում էին մուեգնորեն», «վեց
գնդակի վերքեր ընդունած մարդ մը գետնին թավալված կշարունակեր կրա-
կել իր ատրճանակենւ)սւ
1903 թ. աշնանը Սասոլնում Գելիեգուզանի /Ւշկան բարձունքներում ինք-
նապաշտպանության ղեկավարները՝ Հրայրը, Ան դրանիկը, Վահանը, Կոտոյի
Հաջի Հակոբը, Կորյունը, Կայծակ Վաղարշակը, թորգոմը, Սեպուհը, Մուրա-
դը, Տոլրրախը, ինչպես և Սասանի մի շարք գյուղերի ավագներն ու քահա-
նաները հավաքվեցին ժողովք,. Նրանք քննության առան գոյամարտի պլանըէ
Անդրանիկը առաջարկում Է Սասանի հետ միասին ոտքի հանել նաև Տարոնը,
Վ ասպ ուրականը և երկրի այլ շրջանները, քանի որ այդ զանգվածային ըմբոս-
տացումը կցրի կառավարական ուժերը, կթեթևացնի Սասունի վիճակը և
կհասցնի դրական արդյունքի. Հրայրը դեմ դուրս եկավ այդ առաջարկությանը,
գտնելով, որ հայերն իրենց ուժերով անկարող են հաղթել, թշնամին վաղ թե
ուշ կճնշի ու կհոշոտի նրանց և անհրաժեշտ Էր համարում սահմանափակվել
միայն Սասոմւով, նրա կարծիքով դա հնարավորություն կտար զերծ պահել
երկրի հայաբնակ մյուս շրշանները չարդերից և, հետևաբար, պահպանել
արևմտահայության բազմաթիվ զանգվածների ֆիզիկական գոյությանը,
Ժողովն ընդունեց Հրայրի առաշարկը և ընտրեց զինվորական խորհուրդ
բաղկացած Անդրանիկից, Մուրադից, Սեպուհից, Սեյդո Պողոսից, Ավոյից,
Կայծակ Առաքելից և Սմբատից, Գոյամարտի ընդհանուր հրամանատարու-
թյունը դրվեց Անդրանիկի վրա. Ժողովի առաջարկությամբ Հրայրը իջավ
Դաշտ, որ շարունակի այնտեղ կազմակերպական աշխատանքներ, ուշադրու-
թյուն դարձնելով նաև զինամթերքի հայթայթման վրա, Թորգոմն ու Կայ-
ծակ Վաղարշակը մեկնեցին Անդրկովկաս, որ այնտեղից զենք բերեն, իսկ Կո-
տոյի Հաջի Հակոբն ու Սմբատը սկսեցին շրջել Մոլշի հայաբնակ գյուղերը և
հետևել, որ նրանց բնակիչները, հատկապես երիտասարդները, չենթարկվեն
պրովոկացիաներին և թշնամուն առիթ չտան անցնելու հարձակման,
Զորավար Սմբատը, անդրադառնալով Գելիեգուզանի այդ ժողովին, իր
հուշերում գրում Էր. «Պետք Է շեշտ եմ, որ այս բոլոր կարգադրությունները
հարձակողական որևէ նպատակ չէին հետապնդում, մանավանդ որ տակավին
в АВПР, ф. Полит, архив, 1903, оп. 482, д. 1639, лл. 121—135:
10 5к'и էԴրոշակշ, 1904, М I, էյ 43-46,
П ՀհՕՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1 գ. 559, թ. 4, и աս «А Ի 1904 թ. գոյամարտը
ընդհանուր ապստամբության ժամը չէր հնչել մեզ համար Պարզապես
կպատրաստվեինք սպառնալի անծանոթին նախատեսությամբ: Կտեսնեինք
վտանգը, որ կառաջանար հորիզոնեն, կմոտենար քայլ առ քայլ և մեր դի-
մադրությունը կկազմակերպեինք^։
Շրջե/ով Դաշտում, Կոտոյի Հաջի Հակոբն ու Սմբատը միաժամանակ
հավաքում էին պարենամթերք և Մոտկանի ճանապարհով ուղարկում Սա-
սուն'Արանց առաջարկութւամբ, Դաղվերանոլմ կառուցվեց փուռ, որտեղ
մեծ բան ակութ յամր թխած հացը նույնպես ուղարկվում էր Սասուն։ Բնորոշ
է, որ Դաշտի բնակիչները, գիտակցելով իրենց սասոլնցի եղբայրների օրհա-
սական դրությունը, ամեն կերպ աշխատում էին օգնել նրանց։ Այդ օգնու-
թյանր մասնակցում էին անգամ կարիքավորներն ու անաշխատունակները։
Սմրասւր պատմում է, որ հանգանակության ժամանակ ՛Հարս գյուղում մի
մուրացկան կույր աղջիկ, դիմելով իրեն, ասաց, «մի մերժեք, եղբայրս, այս
ալ իմ նվերս թող րլլաи ու սեղանի վրա դրավ 5 ղուրուշ մանրունք, զույգ մը
գուլպա, մաս մր ցորեն և գարի տոպրակի մր մեջ։ Բոլորս ալ հուզված
էինք,՛ "ւ
Չ բավարարվելով նվիրատվությամբ, Տարոնի բնակիչներից շատերը,
հատկաս/ես երիտասարդները, զինվորագրվեցին ինքնապաշտպանության
գործինI թեպետ Հրայրր ոչ միայն չէր խրախուսում, այլև կանխում էր այդ
շարժ ում ր, այնուամենայնիվ Դաշտից շուրջ 100—150 հոգի բարձրացան լեռը
Լ Vքաջաբար ալ կռվեցին ժամ ան ակին յ>1+»
1904 թ. հունվարին Լաճկանի քրդերը Քյոռ Ս/ոյի գլխավորությամբ և իշ-
խանությունների խրախուսանքով, հարձակվեցին Տալոլեգոմ հայկական գյու-
ղի վր՚" , ցանկանա/ով ավերել ու թալանել այն։ Մ ուրագն ու Գևորգ Տավուշը,
որոնք այգ օրերին գտնվում էին Դաշտում և համոզում էին քրդերին՝ չմիա-
նաI կառավարական աժերին կամ ծայրագույն դեպքում չեզոք մնալ, իմա-
նա/ով միջադեպի մասին, անհապաղ մեկնեցին Տալոլեգոմ, որ մարեն հրդեհը։
Սակ այն Քյոռ Ս/ոն ենթադրելով, թև հայդուկները եկել են իրենից վրեժ լու-
ծելու, վւախավ Փասոլր և դիմեց թուրքական իշխանությունների օգնությանը։
Սուլթանի սատրապներ/1 Սլոյին տրամադրեցին զինվորներ և խրախուսեցին՝
շարունակել հայկական գյուղերի ասպատակում ր։ Եվ ոճրագործը ավերեց
Հեղին, Արտկոնք, Ընկազնակ, Իշխնձոր գյուղերը։ Հայդուկները հարկադըր-
ված եղան հակահարված հասցնել I, 1904 թ. հունվարի 17֊ի ն փախուստի
մ ատն Լցին նրան։
Սա/թանական կառավար ութ յո ւնր պատրաստվում էր վճռական հարվածի։
Հրայրր զգա քով աքդ, 1904 թ. փետրվարի 27-ին դիմեց Կ. Պոլս ի Հայոց պատ-
րիարքին և դաշնակցության Արևմտյան բյուրոյին, որ սրանք եվրոպական
աերաթ յանների միջոցով կանխեն վերահաս վտանգր։ նամ ակում նա այս-
պևս էր նկարագրում իրավիճակը, «Օրեցօր ժողովրդի դրոլթյոլնր կվատթա-
րանա. կոտորածի ձեռնարկներ կծրագրվին և փորձեր կկատարվին։ Ալայ
պեյր Բաղեշեն «ճսւն-պեզարներ» կոչված հեծյալներով հասավ Մոլշ և տե-
ղավորվեցավ հայոց թաղեր/>: Տիզտարեն Մեհմետ էֆ. անուն հարյուրապե-
տր 15—20 ոստիկաններով քյուրդ ցեղապետերու հետ խորհրդակցության
պաշտոնով կշրջի Դաշտի մեջ։ Անշուշտ թուրքական դժոխ մը շինե/ոլ ծրագրեր
կկազմվի նույն այս ձմեռվա միջոցին։ Մշո դաշտի հարաբերությունները խըզ-
•ված հն, շուկան հինգ օրե ի վեր հայերից ամայի- է, առևտուրն ամբողջապես
դադրած է. գեզե-գեղ երթևեկությունը արգելված է։ Մեծ պահքի առաջին
•օր/1 II ասն ո Տարրքր գյուղի քրդերր՝ միացած Մշո թուրք տարրի հետ հար֊
12 Մկրտիչ ծրից յան. Զորավոր IՍրատի հաղերը. Փարիզ, 1936, կ 202։
'Տ Նույն տեղաւ՛, կ 2041
•И նույն տեղում, կ 209։ 20 Ա. Ս. Համբար յան
ձակվեցավ շուկայի մեջ հայերու վրա. նպատակը լոկ կոտորածի սկզբնա-
պատճառ դառնալն էւ>1Ձ։
1904 թ. մարտին դաշնակցությունը Խանի, Թորգոմի, Թեքրիդաղցի Նեվ-
րոլզի, կոտ Երկաթի գլխավորությամբ փորձեց օժանդակ խմբեր ուղարկել
Ս ասուն, Վ ասպ ո լրական ու Բագրևանդ, որ ապստամբություն առաջացնեն
երկրի տարրեր մասերում, ցրեն թուրքական ուժերը և այդպիսով հեշտացնեն
Սասունի վիճակը։ Սակայն այդ խմբերը հաջողություն չունեցան։ Միայն քչե-
րին հաջողվեց ազատվել թուրքական յաթաղանից և վերադառնալ Անդրկով-
կաս
Ինչպիսի՞ն էր ուժերի փոխհարաբերությունը։ Սմբատը նշում է, որ թուր-
քերն ունեին 18 ООО կանոնավոր և դրա համարյա կրկնակի քըդական անկա-
նոն հրոսակներ, իսկ հայերը՝ 100 ֆիդայի, 1000 մարտունակ սասունցիս
:
Ռոլբեն Տեր-Մինասյանը գրում է, որ թուրքերն ունեին 10 ООО կանոնավոր
զինվորներ ու 7000 քրդական խաժամուժ, մինչդեռ հայերը՝ 200 ֆիդայի
(որոնցից 30—40-ը եկել էին Անդրկովկասից, իսկ 40-ը՝ Թուրքիայի հայա-
բնակ վայրերից) և 700—800 կռվող գյուղացիներ՝ հավաքված Սասունի տար-
բեր վայրերից։ Ուրեմն, այս հեղինակի վկայությամբ, հակառակորդի թիվը
հասնում էր շուրջ 17 ՕՕՕ֊ի, իսկ հայերին,ը՝ հազիվ 1000-ի18։ Կարո Սասունին
նշում է, որ հայերն ունեին 200 ֆիդայի և 1000 սասունցի գյուղացի™, Բիթ-
լիսի ռուսական հյուպատոս Վ. Գիրկովը ֆիդայիների թիվը հաշվում է 500
մարդ, որոնց մի մասը համարում էր Կովկասից եկածներշէ՝,- 1904 թ. փետըր-
վարի 27-ին ն. Ս կրյաբինը իր զեկուցագրում հայտնում էր Կ. Պոլսի ռուսա-
կան դեսպանին, որ սուլթանը Սասունի դեմ մոբիլիզացրել է 15,5 հազ. զին-
վոր և 3 հրանոթային ջոկատ, իսկ մարտի 22-ին նշում էր, որ Սասունի դեմ'
ուղարկված թուրքական զինվորների թիվը արդեն հասնում է 20 ՕՕՕ֊ի,
որոնք տեղաբաշխված են Մուշում, Ախլաթո ւմ, Բոլլանըխում, Բիթյիսոլմ,.
Ս զերդում, Վարդոյոլմ, էրզրում ում և Երզնկայո ւմ21։
Բրիտանական կայսրության Բիթլիսի հյուպատոսության աղխ ատ ակից
Ա. Ս աֆրաստ յան ը նշում էր, որ կառավարությունը Սասունի դեմ դուրս էր-
բերել «մոտ 20 ООО զորք և անոր կեսի չափ ալ վայրագ Համիդի քյոլրդերЛ22
,
իսկ հայդուկների կամ, ինչպես ինքն էր ասում, հեղափոխականների №իւԼը,.
հիմք ընդունելով անգլիական ու ֆրանսիական հյուպատոսների տվյալները,,
ցույց էր տալիս 250—400-ից ոչ ավել23։
«Զայն հայրենյացа թերթի թղթակիցը հաղորդում էր, որ մարտի 20-ին
կառավարական զորքերի թիվը Մ ուշում ու Սասունում հասնում էր 11—12'
վաշտի, որոնցից յուրաքանչյուրը բաղկացած էր 900 մարդուց։ Իշխանու-
թյունները и աս ո А ցիների դեմ դուրս էին բերել նաև բազմաթիվ քրդական
աշիրեթներշ4»
Դժվար է որոշել, թե այդ տվյալներից որն է ճիշտ, մի բան սակայն
պարզ է, որ կառավարությունը 100—200 հայդուկների և 12 ООО անզեն,
մեծ մասամբ մանուկ, ծեր ու կին սասոլնցիների դեմ դարս էր բերեք թըն-
դան ոթներով, գնդ ացիրներով ու հրացաններով զինված բազմահազար զին
1օ «ГԴրոշակ։,, 1904, М 4—5, էշ 68։
16 Տե՛ս նույն տեղում, М 7, էշ 92։
ո Մ կրտի չ Եր ի ց յան. նշվ. աշխ., էշ 226—227։
18 Ռուբեն. Հայ հեղափոխականի մը հիշատակները. Լոս Ան&ելեւ։, ԿալիֆորՆիա: 1952;.
մ. Գ, էշ 277,
19 Կ. Սասունի. Պատմություն Տարոնո աշխարհի. Պեյրութ, 1956, էշ 276,
20
АВПР, ф. Полит, архив, оп. 480, д. 538, л. 2.
Նույն տեղում,
22 ՀեՍՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1, գ. 1768, թ. 112,
23 նույն տեղում/
24 Տե՛՛ս «Ձայն հայրենյաց1904, Л* 314։ ք
Սասո&ի 1Տ04 թ. գոյամարտը 27
վորներ և ստվարաթիվ Համ իդեա կան քրդեր։ թուրքական բանակի հրամանա-
տար էր նշանակված Սալի փաշան, թիկունքը հսկում էր Ալայ բեյը, նրանց
օգնում և սպասարկում էր Բիթլիսի կուսակալ Ֆերիգ փաշան, իսկ դրանց բո-
լորի գործողությունները ղեկավարում էր համիդեական IV գնդի հրամանա-
տար Չ.եքի փաշան։ Ինչ խոսք, որ հակառակորդների ուժերի տարբերությունը
խիստ մեծ էր։
Սուլթանական բանակը 1904 թ. ապրիլի 1-ին անցավ վճռական հար֊
.ձակմանւ Նա շարժվեց Սասունի հարավից ոլ հյուսիսից և այդ ճակատների
պաշտպաններ Գևորգ Տավուշին ու Անդրանիկին հարկադրեց ետ քաշվել
դեպի ինքնապաշտպանության գլխավոր գիծը՝ Տալվորիկ ու Իշխնձոր, Տափըկ
ու Գեղաշեն։ Հայդուկները նահանջելիս ավերեցին լքված գյուղերը, որպես-
ղի թշնամին չգտնի որևէ ավար կամ հանգրվան, իրենց հետ տարան նրանց
բնակիչներին։ Ապրիլի 6-ին թուրքերը հարձակում ծավալեցին Սասունի չորս
կողմից և, աստիճանաբար սեղմելով օղակը, գրավեցին մի շարք գյուղեր, այ-
րեցին ու ավերեցին դրանք։ Գլխավոր հրամանատարությունը արհամարհեց
Մ ուշի հայոց առաջնորդ Գնել վարդապետի և քաղաքական ու կրոնական ժո-
ղովն ևրի անդամների բողոքները՝ թուրքական զորամասերի կատարած բար-
բարոսությունների դեմ և իր հայակոզ վարքագիծը թաքցնելու, հայդուկներին
հեշտությամբ որսալու և ինքնապաշտպանության կազմակերպիչների հետ
հաշվեհարդար տեսնելու նպատակով, ապրիլի 12-ին Առաքել վարդապետի
՛գլխավորությամբ պատվիրակություն ուղարկեց սասունցիների մոտ, առա-
ջարկե/ով ինքնապաշտպանության մասնակիցներին ծանոթացնել սուլթանի
իրադեին և Կ. Պո/սի հայոց պատրիարքի կոնդակին։ Առաջինում պահանջվում
էր հայդուկներից՝ հանձնվեք իշխանություններին, խոստանալով՝ ապահովել
նրանց անվնաս Հեռացումը Թ՛ուրքիայից, իսկ երկրորդում հորդորվում էր
սասուն ցիներին՝ դադարեցնել դիմադրությունը, որպեսզի կանխվի վերահաս
կոտորածը։
4 ա ան ալով վերոհիշյալ փաստաթղթերը, Զինվորական խորհուրդը քննար-
կեց դրանք և տվեց մերժողական պատասխան։ Հրայրն ու Անդրանիկը իրա-
վացիորեն գտան, որ դա կառա վար ութ յան կողմից կազմակերպված մի խար-
դախ խաղ է և որոշեցին՝ ավելի լավ է մեռնել ինքն ապաշտ պան ական դիրքե-
րում, բան ընկնել թշնամոլ ծուղակը։ Եվ հայդուկները իրավացի էին։ Դա
հաստատվեց մասնավորապես այն իրողությամբ, որ թուրքական զորամա-
սերը, ւ/եռ չստացած սասունցիների պատասխանը, Շենիկի ուղղությամբ շա-
րունակեցին հարձակումը։ Իմանալով կառավարության նոր հարձակման մա-սին, Հրայրը հրահանգեց ինքնապաշտպանության ղեկավարներին պատ֊
րաստվԼլ օրհասական պայքարի։ Շուտով սասունցիներր ետ շպրտելով թուր-
քերին, հետապնդեցին նրանց մինչև էաճկան՝ հակառակորդի ուժերի գլխավոր
ճամբարը: Շենիկի այս կռիվը դարձավ Սասունի ինքնապաշտպանական մար-
տերի նախերգանքը։
Զղալով, որ կառավարոլթյունր վերսկսելու է իր հարձակումը և վերսկսե-
լու է մեծ ուժով, սասունցիներր ամրացրին իրենց դիրքերը։ Նրանք ամրաց-
րին հատկապես Շատախի, Շենիկի, Սեմալի և Տայի ճակատները, այսինքն՝
այն ուղղութ յուններր, որտեղից սպասվում էր գլխավոր հարվածը։ Ապրիլի
12-ին թուրքական բանակը Քյոսե Բինբաշոլ գլխավորությամբ շարժվեց դեպի
Շենիկ, իսկ ապրիլի 13֊ի ն անցավ հարձակման։ Պսղարելով ամբողջ Սասու-
նր, թշնամին իր գլխավոը ուժերը կենտրոնացրեց Շենի կում, այն հաշվով, որ
այստեղից շարժվի դեպի Սեմ ալ և. Ալյանք։ Զինվորական խորհուրդը Սեմալի
ու Ալ յ անքի պաշտպանոլթյոլնր հ անձն արարեց Հրայրին, Տափըկինը՝ Անդրա-
նիկին, Իշխնձորինը՝ Գևորգ Տավուշին, իսկ Գելիեգոլզանինը՝ Վահանին։
թուրքերը հրանոթային կրակով կոտրեցին սասունցիների դիմադրությու-
նը, գրավեցին Շենիկր և թեքվեցին դեպի Սեմալ ու Ալյանք։ Անկարող լինե-
Լով կանգնեցնել թշնամուն, Հրայրը վերցրեց նշված գյուղերի բնակիչներին և
՛նահանջեց դեպի Գելիեգոլզան, բայց ճանապարհին ընկավ հակառակորդի 20 Ա. Ս. Համբար յան
գնդակից՛ Հայ ազատագրական պայքարի այդ ամենապայծառ դեմքերից մեկի
հետ զոհվեցին նաև ֆիդայի Գրպոն ու սեմալցի մի քանի խիզախներ: Թշնա֊
մին, օգտվելով այն բանից, որ կյանքի ճակատը մնաց առանց ղեկավարի,
շարունակեց արագորեն առաշանայ Չայի ուղղությամբ: Բայց սասունցիները
՛կանգնեցրին նրա առաջխաղացումը, Համալրելով իրենց շարքերը նոր ուժե-
րով, սուլթանի հրոսակները վերստին անցան հարձակման և հարկադրեցին
Մուրադին նահանջել դեպի Տայի րարձոմւքները: Սակայն Սպաղանցի Մակարը
խուճապի մատնեց թուրքերին և հետա պնդելով(՝ լցրեց նրանց Չայը:
Կանգ չառնելով կորուստների առաջ, Քյոսե Բինբաշին վերստին ծավալեց
ռազմական գործողությունները, գրավեց կյանքը, մտավ Բարբառի հովիտը
և ուղղություն վերցրեց դեպի Գելիեգուզան: Բայց սասունցիները անսպասելի
կրակ թափեցին սուլթանի հրոսակների վրա ու փախուստի մտանեցին նրանց։
Թեպետ Քյոսե Բինբաշին ջանքեր գործադրեց, բայց չկարողացավ կանգնեց-
նել խոլճապահար փախչող իր զինվորներին։ Սասունցիները վռնդեցին թշնա֊
մոլն մինչև Շենէկ։ Այս կռվում իրենց սխրանքներով աչքի ընկան Կոմսա
Իսոն, Մուրադը, Չոլոն, Ղազարը, Մանուկը, Կիրակոսր և ուրիշներ: Այսպի֊
սով, ապրիլի 13-ին կոիվը վերջացավ սասունցիների հաղթանակով: նրանք
վերցրին Հրայրի դիակը, տարան Գելիեգուզան և թաղեցին Աղբյոլր-Սերոբի
կողքին։
Ապրիլի 15-ին կառավարական զորամասերը կազմակերպեցին նոր հար-
ձակում և Մերկերի ուղղությամբ փորձեցին առաջանալ դեպի Բարբառի հո-
վիտը։ Սակայն չկարողանալով ճեղքել Գևորգ Չավոլշի ու Մուրադի դիրքերը,
հաջորդ օրը նրանք գրոհեցին հարավից, ուր սասունցիները թույլ էին կազ-
մակերպել պաշտպանությունը։ Տիրելով Սպիտակ սարին, թուրքերը շարժվե-
ցին դեպի Իշխնձոր, նպատակ ունենալով կտրել այն Տալվորիկից։ Բայց Իշ-
խնձորի քահանայի որդիները՝ Արթինն ու Կար ապետր, ձախողեցին նրանց
պլանները։
Արյունռուշտ սուլթանը օրեցօր համալրում էր իր պակասող զորամասերը
նոր ուժերով և ձգտում արագորեն հասնել իր նպատակին։ «ճայն հայրեն-
յացիւ, թղթակիցը գրում էր. (ГՀարձակվող զորաց թիվը կրկն ապա տ կվեց ավ։
Ամեն օր ամեն կողմե քուրդ ցեղերե հարյուրներ ու հազարներ Սասուն կհաս-
նեին պաշարողներուն օժանդակելու, անցքերու, կիրճերու պահպանություն
ընելու համար»20։ Սասունի 42 գյուղերի վրա արշավում էին կառավարական
20 վաշտ և ավելի քան 20 ООО քուրդ26։ Մինչդեռ սասունցիների շարքերը
նոսրանում էին, Չունենալով բավականաչափ միջոցներ ինքն ապաշտպան ա֊
կան մարտերը երկար ու լայն ճակատով վարելու համար, հայերը իրենց
ուժերը կենտրոնացրին Գելիեգուզան ում։ Ապրիլի 19-ի լույս 20֊, ի գիշերը
թուրքական զորամասերը նետվեցին Գելիեգուզան ի վրա, փորձելով մարել, ի
վերջո, ինքնապաշտպանության վերջին օջախը, բայց հանդիպեցին սասունցի-
ների համառ դիմադրությանը։ Անդրանիկը և նրա զինակիցներն ստեղծեցին
10—15 կմ երկարություն ոմւեցող ինքնապաշտպանական մի կորագիծ, որի
ծայրերից մեկր հասնում էր Սասնո գետի ափերին, իսկ մյուսը ձգվում Անտ ոքի
բարձունքները2
'
1
։ 1
Ապրիլի 20-ի արևածագին կառավարական զորքերը թնդանոթային ռըմ֊
բա կոծ ութ յան ուղեկցությամբ շարժվեցին դեպի հայկական դիրքերը։ Երբ
նրանք բավականաչափ մոտեցան, սասունցիները կրակ բացեցին։ Կատաղի
գոյամարտը տևեց ամբողջ օրը և դադարեց ուշ երեկոյան։ Ականատեսը
գրում էր. (С Սա и ո ւնցիք արիաբար դեմ կկենան ինքնապաշտպանոլթենե մղված
և կպաշտպանեն ինքզինքն սոսկալի հարձակումնեբու և մանավանդ ահարկու
ռմբակոծության դեմտ։ Թշնամուն մեծ կորուստներ պատճաոելով և ետ մղե-
25 Նույն տեղում, N 318,
26 Նույն տեղում։
27 Տե՛ս Ռուբեն. նշվ. աշխ., մ. Գ, էշ 298, 190, ֊
յտ
լով նրա Հարձակումները, սասունցիները «կպահեն իրենց դիրքերը֊,: Դրա
շնորհիվ "Գե/իեդոլղանը նույն օրը անվնաս կմնա»26։
Չնայած մարդկային մեծ զոհերին, հաջորդ օրը թուրքերը նոր գրոհ ձեռ-
նարկեցին և նվաճելով Կռտուի Հաջիի պաշտպանական դիրքերը, փորձեցին
առաջ շարժվել։ Սակաւն Սպաղանցի Մակարը ձախողեց նրանց պլանները
Ապրի/ի 22-ին կառավարական զորամասերը շարժվեցին Սպաղանցի Մակարի
դիրրերի վրա, բայց ետ շպրտվեցին։ Անհաջողությունից կատաղած թշնամին
սկսեց թնդանոթային ռմբակոծման ենթարկել բոլոր այն կետերը, ուր նկա-
տում էր հավաքված հայեր։ Սակայն դարձյալ արդյունքի չհասավ։ Թուրքերը
կարողացան գրավելг Գելիեգուզանը՝ հայերի ինքնապաշտպանության սիրտը
միայն այն ժամանակ, երբ սպառվեց սասունցիների պարենամթերքն ու ռազ-
մամթերքը։
1004 թ. ապրիլի 22-ին Ալուչակ գյուղում Զինվորական խորհուրդը քըն-
նաթյան առավ Սասունի իրավիճակը։ Ոմանք առաջարկեցին՝ ամրանալ լեռ-
ներում ե շարունակել դոյակռիվր, մյուսները դա անիմաստ համարեցին։
'1,երջապես որոշեցին՝ ժողովրդին իջեցնել Մշո դաշտը, իսկ հայդուկներին
էդ ահ ել Սասունի լեռներ ում, որ շարունակեն պայքարը։ Առաջին խնդրի իրա-
ղործումը հանձնարարվեց Մուրադին, իսկ երկբորդինը՝ Անդրանիկին:
'էիաս/կցե/ով իր պատասխանատվությունը, Մուրադը թեպետ ընտրեց
թշնաման անհայտ արահետներ, այնուամենայնիվ ամենուրեք վխտող թուր-
քերն ու բբդերր նկատեցին լեռ ներից դեպի դաշտ իջնող սասունցիներին և
մեծ վն աս պատճառեցինւ «ճայն հայրենյացի» թղթակիցը գրում Էր այգ մա-
սին. «Յ.մեո գիշերով կսկսվի սրտաճմլիկ խուճապ մը։ Մարդիկ փախչում են
Իրար կոխոտելով»։ Թշնամյէլ թնդանոթները դղրդում են, անխնա կոտորում
տարաբախաներին, իսկ ձյունն ու ցուրտն Էլ տանում են նրանց իրենց հեր-
թին։ Արյան կաթիլները գերազանցում են ձյան փաթիլներին։ «Շատերը րքա-
հար ե ուժասպառ կիյնային, ուրիշներ գահավեժ բարձունքներե կգլորվեին
դե/դի անդնդախոր ձորերը, ծմակներ փսորված ու փշրված... Մանուկներ
իրենց մայրերը կորսնցոլցեր Էին, և շվար ոլ մոլոր մայրերն ալ զանոնք՝
որ ձյոլներոլ և հեղեղներու տակ կսառեին, կխեղդվեին «հայրիկ, մայրիկ»
աղաղակելովս2Տ։ Թուրքական յաթաղանից փախչող հայերը հարկադրված Էին
գիշերով անցնել այնպիսի կածաններով, որ «ամառ ցերեկով ուժեղ մարդիկ,
վարմ ճամբորդներ հազիվ կանցնեին այդ տեղերեն։ Եթե ասոնք սասունըի֊
ներ չր[լային ոչ մեկը պիտի կրնար անցնիլ ու ազատվիլ»30։
Մուրադը ժողովրդի մի մասին հանձնեց բարեկամ քրդերին, իսկ մեծ
մասին՝ շուրջ 6000 մարդու, մեծ տառապանքներով կարողացավ հասցնել
Դաշտ ե. պատսպարել Մուշում ու նրա շրջակա հայկական գյուղերում։ Այնու-
հետև նա վերցրեց մի խումբ հայդուկներ և մեկնեց Վան, որ այնտեղից զի-
նամթերք տանի Սասռւն ու տրամագրի հայդուկներին։ Տևական չարչարանք-
ներից ու տանջանքներից հետո Մուրադը Վասպուրական մտավ միայն մա-
յիսի վերջերին։ ;
Դ ե լի ե ղուղան ում դեռ մնացած Անդրանիկն իր 10—12 ֆիդայիներով հա-
մառորեն շարունակում Էր պայքարը։ Որքան Էլ նրանք կռվում Էին խիզախա-
բար, որքան Էլ ուզում Էին փրկել կենդանի մնացածներին, այնուամենայնիվ
«վերջին դիմադրությունը կընեին»31։ Թշնամին ներխուժեց գյուղ և «ոչ ոքի
խն այվեցավ ամենևին։ Բոլորն ալ վայրկենաբար ջարդվեց ան և մարմինները՝
ըստ հրահանգի թափվեցան ամեհի ալիքներուն ծոցը։ Կային դահիճներ և
հրեշներ, որոնք փոքր տղաքը սուրերոլ և սվիններոլ ծայրը խաղցնելով
28 «Ձայն հայրենյացդ, 1904, М 318,
29 նույն տեղում,
30 նո,,ն տեղումI
31 նույն տեղում, Л? 319։ 20 Ա. Ս. Համբար յան
փզքտելե վերջ՝ վտակին մեջ ձգեր էին կիսամահ։ Շատերն ալ կա մ ո լրջին
վրայեն իրենք զիրենք վար թափսձծ էին»ՅՏ։
թուրքական զորամասերը գրավելով Գելիեգուզանը, շարժվեցին Անտ ոք,
ճանապարհին ոչնչացնելով կոտորածներից փախած և աստանդական ընկած
սասունցիների ալյակներն ու խլյակները։ Սրանցից 300 հոգի «անխոհեմու-
թյուն կընեն և անձնատուր կըԱան արշավող աշիրեթներոլն, որոնք անգթա-
բար կսպանեն զիրենք առանց ոչ մեկին խնայելուл
33»
Անդրանիկը, թողնելով Գելիեգուզանը, 50—60 հայդուկներով շտապում
է Կռըլիկ՝ պաշարվածներին օգնելու համար։ Բայց ապարդյուն։ Մայիսի 1-ին
թուրքերն ու քրդերը վերցնում են Կռըլիկը և սրի քաշում համարյա բոլորին։
Ականատեսը գրում է. «Շատ քչերը կհաջողին ճողոպրիլ ռումբերու և գնդակ-
ներու մահասփյուռ տարափեն»3
*։ Ապա նա շարունակում է. «Կիլեցի Մայրե
և Նանե դյուցազնուհիները, որոնք խումբ մը կիներու հետ զիրենք հետապըն-
յգող զորքերե կփախչեին, անոնց ձեռքեն ազատվելու համար ինքզինքնին մո-
տակա վտակը կձգեն և կխեղդվին»36։
Ամենադաժան կոտորածները տեղի ունեցան Տալվորիկում ու նրա շրշա կա
գյուղերում։ Զինվորներն անխնա սպանեցին բնակիչներին ու գետը շպրտե-
ցինՈվքեր թաքնվել էին, դուրս բերվեցին և սրի ու կրակի քաշվեցին։ Տալ-
վորիկցիների մի մասը, հավատալով հարևան քրդերի խոստումներին, փորձե-
րին պաշտպանվել նրանց մոտ։ Սակայն «քրդերը,—գրում էր.Մոլշի հոգևոր
առաջնորդ Վարդան վարդապետը,—կդրժեն իրենց երդումը, անասունները
կգրավեն և ընտանիքները կկոտորեն, գետը կնետենյ>36» «Մայիսի 4-րդ օրը
տեղի կունենա այն սոսկալի ջարդը,—շարունակում է նա, — որ ամենեն աղե-
տալին և արյունահեղ կըլլա, մարդ, կին, երեխա, որ ձեռք կանցնի, անխնա կկոտորվի, գավառը ամայի ու անապատ կդարձվի։ Բարբարոսական կարգա-
դրությամբ մը թնդանոթը ամեն կողմեր կպտտեցնեն և ուր որ հալածական
ժողովրդի խումբ մը տեսնվի, ռումբերու տարափներով կջնջվի»37։
Կառավարական ուժերը շարունակում են հետապնդել անտառներում ու
ձորերում, լեոներոլմ ու կիրճերում թաքնված հայերին։ նրանք հանդիպում են
ծերերի, հիվանդների ու երեխաների, որոնց «ոչխարի պես մորթելեն հետո
դիակները ցվիկն երեն կկախեն»36։ թշնամոլ գազանությունը չափ չուներ։
Այնուամենայնիվ սասունցիներր տեղ-տեղ շարունակում էին դիմագրա-
վել թշնամուն։ Տղամարդկանց հետ միասին ռազմի դաշտ են նետվում նաև
կանայք։ Հերոսական օրինակ են ցույց տալիս շենիկցի մի խումբ կանայք
Խաթեի գլխավորությամբ։ Սուլթանական դահիճները ձգտում էին ողջ֊ողջ գե-
րել նրանց։ Սակայն հաթեւն սրտապնդում է գեղջկուհիներին և շարունակում
ահեղ մարտը, ապա տեսնելով, որ պարտվում են, դիմում է նրանց՝ «կհիշեց-
նե լույս հավատքը և ամենքը մեկանց կնետվին կատադհ վտակին մեջ և զո՛հ
կըլլան իրենց կրոնքին ու պատվին»33։
Շուտով իշխանություններն ազդարարում են մահմեդական բնակիչներին
չպատսպարել ոչ մի սասունցոլ, ով դա կանի, «ինքն ալ անոնց պես պիտի
սրածվի»*°։ Ինքնապաշտպաններից շատերը, չդիմանալով թշնամոլ հետապըն-
դումներին, մեկնում են Մ ուշ։ Դահիճները նրանց մի մասին կոտորում են,
իսկ մյուսին վերցնում կալանքի տակ, փակում ախոռներում ու մարագներում,
32 Նոյն տեղում։
» նույն տեղում։
34 Նույն տեղում, № 320։
Յօ Նույն տեղում։
56 ՀԽՍՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1, գ. 1857, թ. 10,
37. նույն տեղում։
38 «Զայն հայրենյաց», 1904, М 320։
39 ՛Նույն տեղում։
40 էԶայն հայրենյաց», 1905, М 321։ Սասանի 1904 թ. գոյամարտը 31
ւրւյտապարաոլմ սովամահության։ Սակայն քաղաքի բնակիչները, անգամ
չունևորները, օգնության ձեռք են մեկնում այգ տարաբախտներին։ Ականա-
տեսը գրում Էր. V-Քաղաքիս աղքատ ժողովուրդը իր օրապահիկեն կտրելով
ծածուկ հացի պատառներ կհասցնե սովածներոլն և թշվառներուն»։ Եթե դա
1/իներ, гարդարև շատերը պիտի չապրեին յ,11 ։
Չնայած դրան, սասունցիների նորանոր խմրեր են գալիս դեպի Սուշ։
1004 թ. մայիսի 20-ին Բիթլիսի կուսակալը կարգադրում Է չընդունել նրանց։
Եվ դահիճներն այդ կարգադրությունն ի կատար են ածում վայրագ բռնու-
թյուններով ու ջարդերով։ Ապա կուսակալը պահանջում Է Մուշի հայոց հո֊
դևյ/ր առաջնորդից ներկայացնել ներում խնդրող սասունցիների ցուցակը։
1031 մարդ ահի ու սարսափի տակ ստորագրեցին իշխանությունների կողմից
սարքած ու նրանց ներկայացված փաստաթուղթը*2
։
Սասունի ինքնապաշտպանությունն ավարտվեց 1904 թ. մայիսին, բայց
Հայդուկների դիմադրական կռիվները սուլթանական բռնությունն երի դեմ շ ա-
րո ւ նա կյԼևցին ։
'է՚ժվար Է ստույգ ասել, թե համիղյան դահիճները որքան հայ ոչնչացրին
1904 թ. իր ադարձոլթյոլնների ընթացքում։ Աղբյուրներում ու գրականության
մեջ կան տարբեր տեղեկություններ։ «Դրոշակըи նշում Է, որ միայն Սասու-
՝։ո։ւ1 նրանք բնաջնջեցին շուրջ 7000 հայ«Զայ ն հայրենյացըл հաղորդում
Էր, որ մինչև մայիսի 30-ը սուլթանական ոճրագործները Սասանում սպանեցին
7773 մարդ, անօթևան թողեցին 8854 մարդ, ավերեցին ու այրեցին 42 գյուղ
և 2262 տուն^ւ Սակայն հայտնի Է, որ նրանք այդ եղեռնագործությունները
շարա՚հակել են նաև հետագա ամիսներին այլ վայրերում։ Միայն ապրիլ-
մայիս սւմիսներին Մշո դաշտի 14 գյուղերում դահիճները կոտորեցին 87
տղամարդ, 14 կին, 8 երեխա, վիրավորեցին 29 մարդ, կարոտյալների թիվը
հասցրին 5800-ի և քանդեցին ու ավերեցին 11 եկեղեցիէ5։
Վարդան Վարդապետը, նկարագրելով ջարդերը, 1904 թ. գրում Էր, որ
Սասունոէմ ավերվեցին 38 գյուղեր։ «Գյուղեր կան, որ բնակիչներու մեկ ան-
նշան մասը միայն կրցած Է աղատվել հալածական, վիրավոր, հիվանդագին
Մ ուշ հասնելով, գյուղեր ալ կան, որոնց բնակիչներու գոյության վրա բնավ
աեղեկաթյուններ չկան, բաղմաթիվ ընտանիքներ ոլ գերդաստաններ կան,
որ րո/որովին ջնջված են»*\։
1907 թ. «Երկրի ձայնըя Սասունի զոհերի թիվը ցույց Էր տալիս 10 000
մսւրդ*1 ։
Պետք Է նկատի ունենալ, որ հ ամ իղյան իշխանությունների ջարդերի հետ
մեկտեղ նաև ձերբակալում ու բանտարկում Էին հայերին, որոնց մի մասը
նույնւդես կոտորվում Էր։ Միայն 1904 թ. ամառվա մեկ-երկոլ ամսվա ըն-
թացքում Մուշ—Սասանում նրանք կալանավորեցին շուրջ 2000—2500 մարդ*8
։
Սասունի ինքնապաշտպանության պարտությունը պայմանավորված կր
ամենից առաջ ուժերի խիստ անհավասարությամբ։ Օսմանյան բազմահազար
զինվորների ու համիդյան գնդերի դեմ՝ զինված ոչ միայն հրացաններով ու
գնդացիրներով, այլև թնդանոթներով, կանգնած Էին փոքրաթիվ հայդուկներն
ու գյուղացիները, որոնք անզեն Էին կամ լավագույն դեպքում ունեին միայն
չնչին քանակությամբ հրացաններ։ Մի բուռ ժողովրդի դեմ գործում Էր թուռ֊
41 «Ձայն հայրենյաց», 1904, М 320։
42 Տե՛ս «Զայն հայրենյաց!,, 190Տ, М 221,
43 Տե՛ս «Դրոշակ», 1904, М 7, Էշ 97,
44 Տե՛ս <гՏայն հայրենյաց», 190Տ, 322։
4Ճ Տե՜ս նույն տեղում։
46 ՀԽՍՀ ԿՊՊԱ, ֆ. 412, д. 1, գ. 1857, թ. 11,
47 Տե՛ս «Երկրի ձայն», 1907, М 18, կ 5,
48 Սասունի 1904 թ. գոյամարտի մասին տե՛ս նաև Հ. Մ. Պ ո ղո и յ ան. Սասանի
պատմություն. Երևան, 1985։ 20 Ա. Ս. Համբար յան
քական պետական ահռելի մեքենան՝ իր բազմաթիվ կարողություններով ու հնարա վորությոմւներով։
Արևմտահայերը, սուլթանական կառավարության կողմից շրջափակված
լինելով իրենց բնակավայրերում և գտնվելով ծանր պայմաններում, չկարողա-
ցան օգնել սասունցի եղբայրներին, Խնդիրն այն է, որ սուլթանի կարգադրու-
թյամբ օսմանյան իշխանությունները ինչպես XIX դարի վերջին, այնպես էլ
XX դարի սկզրին արգելում էին հայերի տեղաշարժը գյուղից գյուղ կամ գյու-
ղից քաղաք, Կարնո ռուսական գլխավոր հյուպատոսը 1891 թ. արձանագրելով
արևմտահայերի այդ վիճակը, գրում էր, որ իշխանությունները «...հայերից
ոչ մեկին թույլ չեն տալիս հեռանալու սանջակի սահմաններից և նույնիսկ
անցնելու մի գյուղից մյուսը, ...Եթե որևէ հայ ճանապարհին ընկնի զաբթիե-
ների ձեռքը, նրան ծեծում են, ենթարկում մանրազնին խուզարկության, զա-
նազան հարցաքննության, օրերով քարշ են տալիս տեղից տեղ, բանտարկում
են և անխնա կողոպտում»49
, 1901 թ. այդ հյուպատոսը կոնկրետ փաստ էր
բերում, հաղորդելով, որ մի խումբ հայեր փորձեցին փախչել իրենց երկրից,
սակայն իշխանությունները հետապնդելով, ետ բերեցին նրանց, բանտարկե-
ցին ու ենթարկեցին տանջանքների. Ոմանց այնպես գանահարեցին, որ մա-
հացան՞0
, էբզրոլմի դաշտի բազմաթիվ հայ գյուղացիներ 1907 թ. ռուսական
ցարին գրում էին. «Մենք գտնվում ենք այնպիսի վիճակում, որ մեր գոր-
ծերով չենք կարող դուրս գալ գյուղից, որպեսզի գնանք քաղաք կամ ուրիշ
գյուղյ>51» Իսկ հարևան թուրքերն ու քրդերը, գտնվելով տակավին իրենց հո-
գևորականների ու պաշտոնյաների ազդեցության տակ, օգնեցին ջարդարար-
ներին,
Մեծ տերությունները հանդես չեկան սասունցիների պաշտպանությամբ,
.Ընդհակառակը՝ ելնելով իրենց շահերից, նրանք ուղղակի և անուղղակի օժան-
դակում էին սուլթանին. Ցարական Ռուսաստանը, գտնվելով ճապոնիայի դեմ
պատերազմի մեջ, աշխատում էր չորել իր հարաբերությունները Թուրքիայի
հետ և բացասաբար վերաբերվեց հայկական շարժումներին, նա արգելեց
կովկասահայերին մտնել Թուրքիա և օգնել իրենց հայրենակիցներին. Ղեկա-
վարվելով իր կառավարության քաղաքականությամբ, 1904 թ. փետրվարի
25-ին, այսինքն՝ Սասունի գոյամարտի նախօրյակին, Ն. Սկրյաբինր զեկուցե-
լով Կ. Պոլսի իր դեսպանին ու Կովկասի կառավարչապետին, թե իր ստացած
տեղեկությունների համաձայն Անդրկովկասում հավաքվել են մոտ 2000 հայ,
որոնք գարնանը մտնելու են Թուրքիա՝ սա սուն ցին երին օզնելոլ նպատակով,
անհրաժեշտ էր համարում, որ ռուսական սահմանապահ ջոկատներր խստո-
րեն հետևեն հայերին և թույլ չտան սահմանն անցնելու52»
նույն թվականի հունիսի 24-ին, ն. Սկրյաբինը նշում էր. «Խանգարել
թուրքական իշխանություններին, որ նրանք եռանդուն միջոցներե չդիմեն էրզ-
րումի վիլայեթը ներթափանցող զինված բանդաների դեմ, նշանակում էր
խրախուսել հայերի հեղափոխական շարժումներր ոչ միայն Թոլրքիայում,
այլև Ռուսաստանում, որը, իհարկե, դեմ է մեր հայրենասիրական ոգուն»53
.
Ապա շարունակում էր, որ ինքը ջանքեր է թափում համոզելու համար էրզ-
րումի վիլայեթի իշխանություններին, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերը
համընկնում են այդ հարցում6
*։ Մի քանի ամիս անց՝ 1904 թ. սեպտեմբերի
28-ին ն. Սկրյաբինը հաղորդում էր Կ. Պոլսի ռուսական դեսպանին, որ ինքն
« АВПР, ф. Полит, архив, 1889—1894, д. 1630, л. 90—91.
50 Նույն տեղում, 1901, д. 482, գ. 1637, թ. 61։ 1
51 Նույն տեղում, ֆ. Կ. Պոլսի դեսպանությունը, 1907, գ. 2675բ, թ. 43։
52 Նույն տեղում, Քաղարխիվ, 1904, գ. 1640, թ. 30։
53 Նույն տեղում, թ. 106։ • ? V ՚"." ՚ ՚
54 Նույն տեղում, թ. 106—107։ Սասունի 1Э04 թ. ղոչաս արար 33
արդեն Համոզել է էրզրումի կուսակալին՝ օգնել միմյանց «՛այն գործերում л,
որոնի վերաբերում են կարգ ու կանոնի պահպանմանը սահմա նի վրա»™։
Սա սունի ինքնապաշտպանության օրերին ավելի նենգ քաղաքականու-
թյուն էր վարում Անգլիան։ նախապես իմանալով դաշնակցության Արևելյան
.բյուրոյից, որ զինախմբեր են ուղարկվելու դեպի Երկիր, Բրիտանական կայս-
րության Ի՜իֆ/իսի ներկայացուցիչները այդ մասին հաղորդում էին թուրքական
կաոավարությանր և ձգտում բանն այնպես ներկայացնել, որ նշված խմբերի
ուղարկումր թելադրվում է Պետերբոլրգից։ Անգլիան ուզում էր սրել ռոսւ-
թուրքական Հարաբերությունները, ավելի վատթարացնել ճապոնիայի դեմ
պատերազմող ցարիզմի վիճակը, կանգ չառնե/ով այդ ճանապարհին իր ինք-
նապաշտպանության ու ազատության համար մաքառող մի բուռ ժողովրդի
գոՀարերման աոաջւ 7904 թ. փետրվարի 22֊ի ն ն. Սկրյաբինը գրում էր
Կ. Պո/սի իր դեսպանին. "Անգլիական դեսպանությունը նախազգուշացրել է
Բ. Գոանր, թե Կովկասի Հայ ավազակները պետք է անցնեն սահմանը, որ օգ-
նեն Տարոնում ու Սասոլնոլմ ամենամոտ գարնանը ապստամբություն բարձ-
րացնող խռովարարներին։ նորին մեծության (իմա՝ Աբդոլլ Համիդի — Ա. Հ.)
քարտոլդարոլթյունր հե՛ռագրով ինձ հարցնում է՝ ինչպիսի միջոցներ են ձեռ-
նարկված, որոնք խանգարեն ավազակների սահմանազանցմանը և նախազգու-
շացնեն խռովարարների ապստամբության մասին։ Ի պատասխան այդ հարց-
մանր ես Հաղորդեցի, որ Սասունի խռովարարներին անհնարին է պատժել
աւդրիւի վերջերից շուտ, այսինքն՝ մինչև ռազմական գործողությունների հա-
մար նպաստավոր ժամանակի վրա հասնելը։ Ինչ վերաբերում է Կովկասի
ավազակների ն՛երխուժմանը, ապա այն կանխելու համար զինվորական իշ-
խանութչունների կողմից արդեն ձեռնարկված են միջոցներа6х ն. Սկրյաբինը
այնուհետև շարունակում է, որ Թիֆլիսի անդ/ի ական ներկայացուցիչները մի
կողմից մասնակցում են Թ՛ուրքիայում հայկական ե/ույթ ների նախապատ-
րաստմանը, խրախուսում կո՛վկասահայերի ներթափանցումը դեպի Թ՛ուրքիա,
իսկ մյուս կողմից այդ մասին հաղորդում են Բ. Դռանը։ Եվ այդ երկդիմի
խաղով նրանք ձգտում են сերկ՛ու հարևան կառավարությունների միջև ստեղ-
ձել սահմանային ընդհարումն ե ր»"7
г
Աբղոլ/ Հա միզը կարողացավ կոտրել սասունցիների ինքնա պաշտ պան ոլ-
թյունր, բայց ոչ նրանց հերոսական ու ազատասիրական ոգին։ Երբ կառավա-
րությունը, ինքնապաշտպանության պարտությունից ընդամենը մի քանի ամիս
անց, ցանկացավ լեռնականներին տեղափոխել Դաշտ և ի վերջո վերացնել
արևմտահայ ազատագրական պայքարի օջախներից մեկր, նրանք ոչ միայն
ղիմազրավեցին, այլև վճռականորեն հայտարարեցին. րր եթե իշխանություն-
ները փորձեն իրագործել իրենց մտահղացումը, «մենք պատրաստ ենք նո-
"5 Նայն տեղում, ֆ. Կ. Պոլս/, դեսպանությանը, 1904, գ. 2672, թ. 23,
•>!> Նույն տեղում, ղ. 1640, թ. 281
57 Նո,,ն տեղում ւ
X «ՀաէպԱ», Л- 4 34 Ц,. V. ршр^шЬ
„ЬЬ ршр&ршдЬЬ^ шщитшЛрш^шЬ Ь{
1904 р. АпЛ^и^Ь 1{шрЧш^рЬ1 к^иш
к
ш
1рЬ
" Р"Ч1штрЬ1 ашипЛд/,-
ЬЬррЬ «1ЬршП.шп.'иш1П1. \>рЬЬд Ьш/иЩЬ шкгЬрр»ъ9> Ьр^т. гшршр ш%д Ьр.ш
^шрщ-ШЦрпф^пЛр [{иилшр^Ьд60!
