ՆՈՐԱՎԱՆՔ

Նորավանքի գաղտնիքիները
Նորավանքը (Ամաղու Նարավանք) գտնվում է ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Ամաղու գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք, Արփա գետի վտակի խոր կիրճի լանջին: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, սրբատեղի է եղել դեռ վաղ միջնադարում: Այդ ժամանակաշրջանից հայտնի է Ս. Փոկաս եկեղեցին, որը գտնվում է վանքի այժմյան տարածքում: Եկեղեցու բեմի տակից աղբյուր է բխել , որն ունեցել է բուժիչ հատկություն: IX դ. կառուցվել է Ս. Կարապետ եկեղեցին: Այդ ժամանակ վանքը կոչվել է Ավագ կամ Խորափոր անապատ (Նորավանք է վերանվանվել 1221-ին ): X դ. եղել է գրչության կենտրոն: 1105-ին Վահանավանքի առաջնորդ Հովհաննես եպիսկոպոսը տեղափոխվել է Նորավանք, որից հետո նրա մոտ է հաստատվել եղբայրը` Համտուն իշխանը, և կրոնավոր դարձել: Երկու եղբայրները վանքի շրջակայքից հեռացրել են աշխարհականներին, հարևան գյուղերի բնակիչներից հողեր գնելով` ընդարձակել վանքի կալվածքները և Նորավանքի տիրույթի սահմաններին նշանաքարեր կանգնեցրել: Նրանք տիրել են նաև Հրասեկա ու Անապատ բերդերին և 12 ագարակներ: Նորավանքի Ստեփանոս եպիսկոպոսը Ելտկուզ սուլթանից նվեր է ստացել Ագարակի ձորը, Անապատի բերդը, հարկերից ազատել Սյունիքի վանքերը: Նրա օրոք` XIV դ. սկզբին Նորավանքը դարձել է Սյունյաց հոգևոր կենտրոնը: 1216-ին Ստեփանոս եպիսկոպոսին հաջորդած քեռորդին` Սարգիս եպիսկոպոսը, Սյունյաց թեմը բաժանել է Նորավանքի և Տաթևի վանքի միջև: Նորավանքին են մնացել միայն Վայոց ձորը, Ճահուկն ու Նախիջևանը: 1216­­­-21-ին իշխան Լիպարիտ Օրբելյանը և Սարգիս եպիսկոպոսը Նորավանքում կառուցել են Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին, որի օծման ժամանակ (1223) Լիպարիտ Օրբելյանի աները` Մեծ իշխան Բուպակը, վանքին է նվիրել Աղբերիս գյուղը: 1223­-61-ին կառուցվել է Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու գավիթը: 1261-ին Իշխանաց իշխան Սմբատը նորոգել է եկեղեցին, ավարտել գավթի կառուցումը, վանքին նվիրել բազմաթիվ գյուղեր և կալվածքներ , իսկ Բուրթել իշխանը խաչքար է կանգնեցրել իր մոր ` Թամթայի հիշատակին: 1273-ին Նորավանքում է թաղվել Թավրիզում վախճանված Իշխանաց իշխան Սմբատը, որի գերեզմանի վրա 1275-ին Տարսայիճ իշխանը ճարտարապետ Սիրանեսի ձեռքով կառուցել է Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատունը: 1287-ին Սյունյաց մետրոպոլիտ է դարձել Ստեփանոս Օրբելյանը , որը ստանալով մոնղոլական իշխանությունների հովանավորությունը, միացրել է Տաթևի և Նորավանքի առաջնորդարանները, բազմապատկել Սյունյաց միացյալ թեմի տնտեսական հզորությունը, ձեռք բերել նորանոր կալվածքներ: Նա Նորավանքում 1299-ին ավարտել է «Պատմություն նահանգին Սիսական» աշխատությունը: 1300-ին զոհվել է Էլիկում իշխանը, որին թաղել են Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատանը: Ստեփանոս Օրբելյանը գրել է «Ողբ ի կաթողիկե» պոեմը, իսկ նրա պատվերով 1302-ին Մոմիկն Ավետարան է ընդօրինակել և նկարագրել: Ստեփանոս Օրբելյանը թաղվել է վանքի գավթում: Նրան հաջորդած հորեղբոր `

Լիպարիտ իշխանի որդի Հովհաննես Օրբելյանի պատվերով Մոմիկը 1321-ին կառուցել է Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցին, Նորավանքում խաչքար կերտել, ընդօրինակել բազմաթիվ մատյաններ: XIV դ. 1-ին տասնամյակը Նորավանքում Մոմիկի բեղմնավոր գործունեության տարիներն էին. 1304-ին խաչքար է կերտել Ստեփանոս Օրբելյանի հիշատակին, 1307-ին Պողոս վարդապետի հետ Ավետարան գրչագրել և նկարազարդել, 1308-ին Թամթա իշխանուհու պատվերով կերտել խաչքար ` որդիներ Բուրթելի և Բուղդայի «արևշատության» համար: 1318-ին Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատանը թաղել են պատերազմում զոհված Բուղդա իշխանին, որի եղբայր Բուրթելը նրա հիշատակին Նորավանքում խաչքար է կանգնեցրել: Վանքի տարածքում է թաղված նաև Մոմիկը: 1324-31-ին Սյունյաց հոգևոր կենտրոնը ղեկավարել է մետրոպոլիտ Ստեփանոս Տարսայիճ Օրբելյանը, որն ուսանել էր Գլաձորի համալսարանում, եղել Եսայի Նչեցու սանը: 1331-39-ին Բուրթել իշխանը կառուցել է Նորավանքի Ս. Աստվածածին երկհարկ եկեղեցին (Բուրթելաշենը): XV-XVI դդ. Նորավանքը շարունակել է մնալ հոգևոր-մշակութային կենտրոն, այստեղ կանգնեցվել են նոր խաչքարեր: XVII դ. կառուցվել են վանքի պարիսպը, բնակելի ու տնտեսական շենքերը: XVIII դ. վանքում տնորինություն են արել մահմեդական հրոսակախմբերը: 1813-ին պարսից Ֆաթալի շահը Նորավանքը հանձնել է Պետրոս-Բեկ Օրբելյանին և հրամայել, որ Ամաղու գյուղի եկամուտը տրամադրվի վանքին: 1840-ին Նորավանքն ավերվել է երկրաշարժից ու լքվել: 1948-49-ին մասնակի նորոգվել է, իսկ 1982-ին սկսել են նրա պեղման, շենքերի վերակառուցման աշխատանքները: Վերականգնվել են Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու ու գավթի գմբեթներն ու ծածկերը, Ս. Գրիգոր եկեղեցու տապանատան ծածկը, Ս. Աստվածածին եկեղեցու սյունազարդ գմբեթը: 1998-ի ապրիլի 18-ին ձեռամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի վորաօծվել է Նորավանքի Ս. Աստվածածին եկեղեցին:
Վանքի համալիրի հիմնական հուշարձանախմբի հարավում հնագույն` Ս. Կարապետ միանավ դահլիճն է , կենտրոնում ` գլխավոր, ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն Ս. Ստեփանոս Նախավկա գմբեթավոր եկեղեցին, հյուսիսում ` Ս. Գրիգոր միանավ թաղածածկ եկեղեցի-տապանատունը: Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուն արևմուտքից կից գավիթը ծածկված է գոցվող թաղերով, ինչը եզակի է հայկական նույնատիպ կառուցվածքների համար: Համալիրի արևելյան կողմում առանձին կանգնած է Ս. Աստվածածին երկհարկ-եռաստիճան եկեղեցին` գմբեթի սյունազարդ ռոտոնդայով: Միջնադարյան հայկական արվեստում ինքնատիպությամբ, գեղարվեստական բարձր հատկանիշներով առանձնանում են Նորավանքի աստվածաշնչային ու ավետարանական թեմաներով պատկերաքանդակները, հատկապես գավթի արևմտյան մուտքի և լուսամուտի ճակատակալ քարի վրա կերտվածները: Դռան վերևում քանդակված Աստվածածինը, ձախ ծնկին նստած մանուկ Հիսուսով, ներկայացնում է համրահայտ և Հայաստանում լայն տարածում ստացած «Նստած Օդիգիտրիա» պատկերագրական տիպը: Նրանից ձախ, լուսապսակով Հովհաննես Մկրտչի գլուխն է, իսկ աջ, համապատասխան մակագրությամբ` Եսայի մարգարեն: Փրկչական մարգարեության և Աստվածածնի այսպիսի համատեղ պատկերագրությունը եզակի է հայկական արվեստում: Գավթի լուսամուտի ճակատակալ քարն ունի ավելի հարուստ բովանդակությամբ բարձրաքանդակ: Կենտրոնում Հայր Աստծո կիսանդրին է` կերտված մարդու կերպարանքով, տպավորիչ դիմագծերով, փառահեղ մորուքով, խոշոր ձվաձև աչքերով, գանգուր մազերով և երկար գիսակներով: Աստծո այսպիսի պատկերագրությունն աննախադեպ է, որովհետև ընդհանրապես միջնադարյան արվեստում Հայր Աստվածը պատկերվում է խորհրդանշական ձևով (օրինակ, երկնքից իջած Աջի տեսքով): Աստծո մորուքից ցած քանդակված է Սուրբ Հոգու խորհրդանիշը` խաչաձև լուսապսակով աղավնին, որի կտուցը հպված է Աստծո ձախ ձեռքում պահվող Ադամի (քանդակված է միայն գլուխը) շուրթերին: Քարի աջ եզրին սերովբեի քանդակ է, իսկ աջ կողմում, Հայր Աստծո օրհնող Աջի տակ` խաչված Քրիստոսը, որի երկու կողքերին Աստվածածինը և Հովհաննես ավետարանիչն են: Ներքևում պատկերված է պառկած և ձեռքը դեպի «Խաչելությունն» ուղղած Դանիել մարգարեն: «Խաչելության» դասական պատկերագրությունը զուգակցված է Ահեղ դատաստանի հետ: Նորավանքում բարձրաքանդակի հեղինակը միանգամայն ազատ է մեկնաբանել և կերտել կանոնիկ պատկերագրական թեմաները: Դրա արտահայտություններից է նաև Աստծո շունչը Սուրբ Հոգով փոխարինելը, որը եզակի է քրիստոնեական պատկերագրության մեջ: Ուշագրավ է նաև Հայր Աստծո մորուքի մեջ պատկերված աղավնին, որը կտուցով ուղղված է դեպի Աստծո շուրթերը: Այս բոլոր առանձնահատկությունների շնորհիվ Նորավանքի գավթի քանդակները դուրս են գալիս ազգային արվեստի շրջանակներից:
Ս. Աստվածածին եկեղեցու 1-ին հարկի մուտքի բարավորին քանդակված են գահավորակի վրա նստած Աստվածածինը` գոգին մանուկ Հիսուսը և երկու կողմերում կանգնած Գաբրիել ու Միքայել հրեշտակապետերը, վերին հարկի մուտքի ճակատակալ քարին` Քրիստոսը (մինչև գոտկատեղը), նրա երկու կողքերին` Պողոս և Պետրոս առաքյալները: Յուրօրինակ հորինվածքով կտիտորական բարձրաքանդակ (այժմ` խիստ վնասված) կա եկեղեցու գմբեթի սյուներին, որոնցից արևմտյանի վրա քանդակված է գորգով ծածկված, բազմոցին նստած Աստվածածինը` ձախ ձեռքով մանուկ Հիսուսին պահած: Կողքի սյուներին պատկերված են Բուրթել իշխանը` եկեղեցու մանրակերտով, և Բեշքեն իշխանը` ողջ հասակով: 1983-ին Ս. Աստվածածին եկեղեցու մոտ գտնվել է արևելյան պատից ընկած (այժմ ագուցված է տեղում) Օրբելյան իշխանական տան զինանշանը` մագիլներում եղնիկ բռնած արծվի բարձրաքանդակը, իսկ Ս. Գրիգոր եկեղեցու կողքին` մի գեղաքանդակ խաչքար, որի վերին մասում «Քրիստոսը փառքի մեջ» պատկերաքանդակն է, շուրջը` ավետարանիչների խորհրդանիշերը, իսկ խաչի երկու կողմերում, շեղանկյունիների մեջ պատկերված են (մինչև գոտկատեղը) տասներկու առաքյալները` Սուրբ Գիրքը ձեռքերին: Նորավանքն իր ճարտարապետությամբ և քանդակների առանձնահատկություններով և գեղարվեստական բարձր արժանիքներով Հայաստանի XIV դ. լավագույն վանական համալիրն է:

   Պապ թագավորը

Արշակի ձերբակալումից հետո պարսկական զորքերը 367թ. կրկին ներխուժեցին Հայաստան: Հայոց թագուհի Փառանձեմն արքայաժառանգ Պապի հետ ամրացավ Արտագերս ամրոցում: Երկու դավաճան հայ իշխաններ, մուտք գործելով ամրոց և տեսնելով Փառանձեմի ծանր կացությունը, որոշում են օգնել նրան: Բերդի կայազորն անսպասելի հարձակմամբ խայտառակ ջարդ է տալիս ամրոցը պաշարած պարսկական զորքերին, որից հետո Պապն օգնության խնդրանքով ուղարկվում է հռոմեացիների մոտ:

Շապուհը, ահավոր զայրացած, նոր բանակ ուղարկեց Հայաստան: Երբ թվում էր, թե դրան նույնպես սպառնում էր առաջինի ճակատագիրը, Արտագերսում համաճարակ սկսվեց: Երբ Արտագերսը գործնականում զրկվեց իր պաշտպաններից, պարսիկներին հաջողվեց գրավել ամրոցը և գերել Փառանձեմին: Այնուհետև պարսիկները Մերուժան Արծրունու և Վահան Մամիկոնյանի աջակցությամբ գրավեցին ու ավերեցին Հայոց թագավորության խոշոր քաղաքներ Արտաշատը, Վաղարշապատը, Երվանդաշատը, Վանը, Զարիշատը և այլն: Վերջիններիս բնակչությունը բռնագաղթեցվեց Պարսկաստան:

Պապը հայտնվեց ծանր կացության մեջ: Բարբարոսական ցեղերի հարձակումների պատճառով հռոմեացիները չէին կարողանում օգնական ուժեր տրամադրել, իսկ պարսիկներն ավերում էին երկիրը: Պապը փորձեց լեզու գտնել Շապուհ Բ-ի հետ, սակայն Վաղես կայսրը 370թ. հնարավորություն ունեցավ զորք ուղարկելու Հայաստան՝ Պապի և Վասակ Մամիկոնյանի որդի սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի հայկական զորամասերի հետ միասին: Մի շարք ճակատամարտերում հաջողության հասնելով՝ հայ-հռոմեական բանակները Մուշեղ Մամիկոնյանի հրամանատարությամբ 371թ. Նպատ լեռան մոտ՝ Ձիրավի դաշտում փայլուն հաղթանակ տարան պարսկական զորքերի նկատմամբ:

Պապը, չնայած պատանի հասակին, հանդես բերեց պետական մեծ գործչի անուրանալի հատկություններ: Նա ձեռնամուխ եղավ պարսկական արշավանքների ընթացքում Մեծ Հայքից անջատված երկրամասերի միավորմանը և թագավորության տարածքային ամբողջականության վերականգնմանը: Մուշեղ Մամիկոնյանին հաջողվեց կարճ ժամանակում վերականգնել Հայոց թագավորության մինչպատերազմյան սահմանները, պատժել անհնազանդ նախարարներին և հայկական հողերին աչք տնկած Վիրքի ու Աղվանքի թագավորությունները:

Պատերազմից երկիրը տնտեսապես խիստ տուժել էր և թուլացել: Երիտասարդ միապետից պահանջվում էին գերմարդկային ջանքեր թագավորության տնտեսությունը վերականգնելու և ռազմական կարողությունը նախապատերազմյան վիճակին հասցնելու համար: Արշակ Բ-ի ու նախարարների հակադրության դառը հետևանքները հաշվի առնելով՝ Պապը խուսափեց երկիը վերաշինել նախարարներին հարկի տակ դնելով: Նա աշխատեց դա կատարել եկեղեցու տնտեսական հզորությունը թուլացնելու ճանապարհով: Թագավորական հրովարտակով բնակչությունն ազատվեց եկեղեցուն վճարվող տասանորդից և պտղիից: Դեռևս Տրդատ Մեծի օրոք հոգևորականությանը տրված 7 բաժին հողից 5-ը հարքունիս գրավվեց և բաժանվեց զինվորներին: Խիստ կրճատվեց հոգևորականների թիվը: Հոգևորականների դասը թողածները և հոգևորականների ազգականները զորակոչվեցին բանակ: Դրա շնորհիվ գործող բանակի զինվորների թիվը շուտով հասավ 90 հազարի:

Պատերազմի հետևանքով երկրի բնակչությունը խիստ կրճատվել էր, իսկ ծնելիությունը նվազել: Վիճակը շտկելու համար թագավորի հրամանով փակվեցին դեռևս Ներսես Մեծի օրոք բացված կուսանոցներն ու մենաստանները: Կույսերին ամուսնանալու իրավունք տրվեց: Պետական եկամուտները մեծացնելու նպատակով Պապը լուծարեց բարեգործական շատ հաստատություններ, որոնք պահվում էին պետության և եկեղեցու միջոցներով:

Պապի քաղաքականությունը, որի միակ նպատակը Հայոց թագավորության հզորության վերականգնումն էր, առաջ բերեց նախարարների մի մասի և եկեղեցու սպասավոոների ատելությունը: Պապին սկսում են մեղադրել անգամ Ներսես Մեծ կաթողիկոսին թունավորելու մեջ, մինչդեռ նա մահացել էր թոքերի հիվանդությունից: Սակայն նրա հեղինակությունը մեծ էր երկրռւմ, հատկապես ժողովրդական զանգվածների շրջանում: Ուստի բնավ պատահական չէ, որ հռոմեական պատմիչ Ամիանոսը նրան բնութագրում է որպես եռանդուն, խիզախ և խելոք իշխողի:

Հայոց թագավորության ուժեղացմանն ուղղված Պապի քայլերը և անկախ քաղաքականությունն առաջ բերեցին հռոմեական արքունիքի խիստ դժգոհությունը: Նպատակ ունենալով Պապին գահընկեց անել՝ կայսրը նրան բանակցությունների պատրվակով հրավիրեց Տարսոն: Սակայն Հայոց թագավորը, պարզելով կայսեր նպատակը, իր 300 թիկնապահներով փախուստի դիմեց ու վերադարձավ Հայաստան՝ ուրախությամբ ընդունվելով ժողովրդի կողմից: Կայսրն ստիպված եղավ ներողություն խնդրել տեղի ունեցած «թյուրիմացության» համար, իսկ Պապն էլ ձև արեց, թե ոչինչ չի պատահել:

Հայ-հռոմեական հակասությունների հետագա սրման համար պատճառ դարձան Ներսեսի մահից հետո նոր կաթողիկոսի ձեռնադրությունը և Պապի կողմից հայ-պարսկական հարաբերությունները կարգավորելու փորձերը: Սկզբում Պապը փորձեց կաթողիկոս ձեռնադրվելու համար Կեսարիա ուղարկել իր թեկնածուին, որին տեղի միտրոպոլիտը եկեղեցուց վտարեց: Համոզվելով, որ կաթողիկոսի ընտրությանը հռոմեական արքունիքն ու եկեղեցին միշտ միջամտելու են, Պապը դիմեց արմատական քայլի: Հուսիկ Աղբիանոսյան եպիսկոպոսին նա այլևս Կեսարիա չուղարկեց: Նրան կաթողիկոս ձեռնադրեցին հայոց եպիսկոպոսները: Նույնիսկ այսօր դժվար է գերագնահատել կատարվածը: Պապի այդ արմատական քայլի շնորհիվ Հայոց եկեղեցին դարձավ անկախ, ինքնագլուխ և բռնեց ազգային հոգևոր հաստատության վերածվելու ճանապարհը:

Հռոմեական արքունիքը դժկամորեն ընդունեց Հայոց կաթողիկոսի Հայաստանում ձեռնադրվելու փաստը: Բացի այդ, Հռոմի ու Պարսկաստանի միջև խուսանավելու և հավասարակշռություն ստեղծելու Պապի քայլերը, որոնք ուղեկցվում էին հայ-պարսկական հարաբերությունների բարելավմամբ, խիստ անհանգստացրին կայսերը: Նրա գործակալները, որոնք գտնվում էին Հայաստանում և հետևում էին Պապի ամեն քայլին, հանձնարարություն ստացան սպանելու Հայոց թագավորին: Հռոմեական զորքերի հայաստանյան հրամանատարը 374թ. նրան հրավիրեց խնջույքի, որտեղ Պապը սպանվեց հռոմեացի զինվորների կողմից: Թագավորեր Պապը ևս գոնե երկու տասնամյակ, թերևս կկարողանար այնքան զորեղացնել ու կենսունակ դարձնել Հայոց թագավորությունը, որ V դ. 20-ական թթ. այն չէր ընկնի: Ցավոք, Պապի սպանությամբ Մեծ Հայքի թագավորությունը զրկվեց իր երիտասարդ տաղանդավոր թագավորից, իսկ նրա հաջորդներն ի վիճակի չեղան շարունակելու նրա սկսած հայրենանվեր գործը:

Հայոց պետության կենտրոնացման ու թագավորական կենտրոնաձիգ իշխանության ամրապնդման, երկիրը ռազմականապես հզորացնելու՝ Արշակ Բ-ի ու Պապի և նրանց նախորդների փորձերը ձախողվեցին: Պատճառը ոչ միայն ավատականացած նախարարության պառակտիչ գործունեությունն էր, այլև Հռոմի ու Պարսկաստանի՝ երկրի ներքին գործերին մշտապես միջամտելու և Հայաստանն իրենց ենթարկելու քաղաքականությունը:

                       Գառնիի տաճար

Գառնու ամրոցը Հայաստանի վաղ շրջանի նշանավոր հուշարձաններից է` կառուցված Կոտայքի մարզի ամենագեղատեսիլ վայրերից մեկում: Ազատ գետի կիրճում` եռանկյունաձև բարձր հրվարդանի վրա կառուցված համալիրը երկու կողմերից պաշտպանված է 100 մետր բարձրությամբ ուղղաձիգ ժայռերով, որոնք միանում են 180 մետր երկարությամբ պարսպապատով: Ամրոցի հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ. հնագիտական պեղումների ժամանակ բացվել է վաղ բրոնզեդարյան բնակատեղին` կացարաններով և բազմաթիվ գտածոներով: Ուրարտական շրջանում (մ.թ.ա. VIII-VI դդ.) ամրոցի պարսպապատերն ամրացվել են և կանգնեցվել է տաճարի`  I դարի կառույցի նախատիպը:

Հեթանոսական տաճարը կառուցվել է մ.թ I դ-ի 2-րդ կեսերին՝ ամրոցի վերակառուցման շրջանում (մ.թ. 77թ.): Քրիստոնեական կրոնի ընդունումից հետո այն եղել է Տրդատ Գ թագավորի քրոջ՝ Խոսրովդուխտի «ամառանոցային սենյակը»: Կործանվել է 1679թ.-ի երկրաշարժի ժամանակ։ Կործանված տաճարի մասերը, նրբաքանդակ սյուների կտորներն ու պատերի քարերը, խոյակներն ընկած էին տաճարի շուրջը։ Այս հանգամանքը հնարավոր դարձրեց տաճարի վերականգնումը, ինչը կատարվեց 1969-75 թվականներին:

Ելնելով ավանդություններից՝ Մովսես Խորենացին Գառնիի հիմնադրումը վերագրում է Հայկ նահապետի ծոռ Գեղամին, որի թոռան՝ Գառնիկի անունով էլ  կոչվել է Գառնի։

Ըստ ընդհանուր հորինվածքի` շենքը պերիպտեր է, որի տարածական-ծավալային կառուցվածքը, վեր ելնելով բարձր պատվանդանի վրայից, պսակվում է հարուստ մշակված ճակատներով։

Ենթադրվում է, որ տաճարը նվիրված է եղել արևի աստված Միհրին։ Միհրը` իբրև լույսի, ճշմարտության խորհրդանիշ, հաճախակի պատկերվել է ցուլի (խավարի) դեմ մենամարտելիս։ Տաճարի մոտ գտնվել է սպիտակ մարմարից քանդակված ցուլի կճղակ, որը պատկանել է քրիստոնեական կրոնի տարածման ժամանակ ոչնչացված հեթանոսական կուռքին: Այս հոյակապ հուշարձանը այսօր` վերականգնված վիճակում, շարունակում է հիացմունք պատճառել մարդկանց և հանդիսանում է համաշխարհային արժեք ներկայացնող հայ ժողովրդի հեթանոսական շրջանի նյութական մշակույթի հոյակապ կոթողներից մեկը։

Ենթադրվում է, որ ամրոցը կառուցվել է մ.թ.ա. II դ., իսկ մ.թ. I դ. կեսերին այն ավերել են հռոմեական զորքերը։  I դ. 70-ական թթ. Գառնին վերականգնել է Տրդատ Ա թագավորը, որի թողած հունարեն արձանագրությունում այն անվանվել է «անառիկ ամրոց»: Արտաշեսյան և Արշակունյաց թագավորների օրոք Գառնին եղել է նշանավոր ամրոց, զորակայան և ամառանոց, իսկ IVդ.`-ում  եպիսկոպոսանիստ բնակավայր։

Ամրոցն ավերվել է արաբական նվաճումների ժամանակ, բայց ավանը պահպանել է իր գոյությունը և IXդ. 2-րդ կեսին աճել ու դարձել է գյուղաքաղաք։ X դարի սկզբին, Աշոտ Բ Բագրատունի թագավորի օրոք, վերականգնվել է նաև ամրոցը։ X-XVդդ. Գառնին եղել է Հայաստանի առավել խոշոր և նշանավոր գյուղաքաղաքներից մեկը։

Գառնիի հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է մ.թ.ա. III հազարամյակի 2-րդ կեսի վաղ բրոնզեդարյան բնակավայր: Գառնին դեռևս

 մ.թ.ա. III հազարամյակում եղել է Հայաստանի անասնապահական-երկրագործական բնակավայրերից մեկը։ Հայտնաբերվել են նաև միջին և ուշ բրոնզեդարյան (մ.թ.ա. II հազարամյակ) դամբարաններ և հնագիտական նյութեր, ուրարտական և վաղ հայկական (մ.թ.ա. VI-IVդդ.) խեցեղեն և Արգիշտի թագավորի սեպագիր արձանագրությունը, որի մեջ Գառնին իր շրջակայքով անվանված է Գիառնիյան երկիր։ Ամրոցի առջև եղել է քաղաքատիպ բնակավայր, որի հետքերը ծածկվել են միջնադարյան և նոր ժամանակների կառույցներով։ Գյուղը հյուսիսից երիզող բլրաշարքի վրա գտնվում է միջնադարյան գերեզմանոցը՝ քանդակազարդ խաչքարերով, մակագրված տապանաքարերով։

Ամրոցի այժմյան կառույցը ստեղծվել է մ.թ.ա. III-IIդդ.: Ռազմա-ամրաշինության այս ուշագրավ համակարգը կառուցվել է եռանկյունաձև բարձր հրվանդանի վրա, որը հարավային, հարավարևմտյան և մասամբ արևելյան կողմերից շրջապատված է բնական անանցանելի ժայռերով, իսկ մնացած հատվածում տասնչորս ուղղանկյուն աշտարակների և ամրակուռ պարսպապատերի հաջորդականությամբ ստեղծվել է պաշտպանական հզոր պատնեշ: Այն հատվածներում, որտեղ հակառակորդի հարձակումը հնարավոր էր ավելի նվազ ուժերով ետ մղել, աշտարակները կառուցված են միմյանցից 25-32 մետր հեռավորությամբ, իսկ մյուս մասերում միմյանց ավելի մոտ են, դրված են 10-13,5 մետր ավելի ներս՝ ստեղծելով արհեստական աղեղ, որի մեջ ներքաշված հակառակորդի ուժերին ավելի հեշտ է եղել խոցելը։

Առաջին անգամ հիշատակում է Տակիտոսը՝ «Gornea» ձևով։ Ամրոցի շինությունների հորինվածքային կենտրոնը կազմել է սյունազարդ տաճարը, որի 24 սյուները խորհրդանշել են օրվա 24 ժամերը: Տաճարից արևմուտք` հրվանդանի գրեթե եզրից, բարձրացել է պալատական շենքի խոշոր կառույցը։ Բաղնիքի շենքը բաղկացած է միևնույն ուղղությամբ միմյանց հաջորդող չորս սենյակներից: Առաջին սենյակը` շնորհիվ իր դիրքի և ներքին առավել հարուստ ձևավորման (խճանկարով հատակ, կորագիծ խորշի մեջ ստեղծված ջրավազան և այլն), եղել է բաղնիքի նախասրահ-հանդերձարանը։ Երկրորդ և երրորդ սենյակները, ունենալով հատակագծային միևնույն ձևը և չափերը, եղել են լոգարաններ, երկրորդը՝ սառը ջրի համար, երրորդը՝ գոլ։ Չորրորդ սենյակի մեծ մասը, որ անմիջապես հաջորդում է սառը և գոլ լողասենյակներին և ունի դրանց ձևն ու չափերը, եղել է տաք ջրի լողասենյակը։ Հյուսիսարևմտյան հատվածում գտնվել է ջրամբարը, հարավարևմտյան մասի հատակի տակ՝ կրակարանը` ջուր տաքացնելու համար։ Գիտական-գեղարվեստական մեծ հետաքրքրաթյուն է ներկայացնում հանդերձարանի խճանկարը, որը նախաքրիստոնեական Հայաստանի մոնումենտալ գեղանկարչության հուշարձաններից է։ Պահպանվել է բաղնիքի խճանկարով հատակը: Խճանկարի վրա պատկերված է ծով, ուր ներկայացված են տարբեր աստվածություններ, ջրահարսներ, 

իխտիոկենտավրներ՝ ձիու իրանով, ձկան վերջավորությամբ մարդ, ձկնորս, բազմապիսի ձկներ և այլն։ Պատկերներում կան ծովի հետ կապված զանազան արտահայտություններ («Ծովի խորք», «Ծովային անդորր» և այլն) ու աստվածների անուններ (Գլավկոս, Թետիս, Էրոս և այլն): Խճանկարի կենտրոնում պատկերված են տղամարդու ու կնոջ կիսանդրիներ, վերևի մասում գրված է՝ «ոչինչ չստանալով աշխատեցինք» արտահայտությունը։ Խճանկարը պատրաստված է 15 գույնի բնական քարերից, սյուժեն, իրականացման տեխնիկան, ոճային ու գունային առանձնահատկությունները, ինչպես և բաղնիքի շինության կառուցվածքը, հիմք են տվել ամբողջ հուշարձանը համարելու III դ. գործ։

Թեև Գառնի տաճարը նման է Հելլենիզմի դարաշրջանի հուշարձաններին, այնուամենայնիվ, այն մնում է իր ժամանակի հայկական հուշարձանների ճարտարապետության անգերազանցելի օրինակներից մեկը: Դժվար է համաձայնվել այն հետազոտություններին, որոնք այս հրաշքը վերագրում են Հռոմից եկող ճարտարապետների հմտությանը: Ամուր բազալտ օգտագործելու ավանդույթը գալիս է դեռ Ուրարտական ժամանակաշրջանից, մինչդեռ հռոմեացիները սովոր էին մարմար օգտագործել: Բացի դրանից Գառնու կառուցվածքը լի է զուտ հայկական մոտիվներով, ինչպիսիք են նուռը, խաղողը, ընկույզի ծառի տերևները և այլն: Առավել հավանական է, որ մասսոնները ընդունել են հելլենիստական մշակույթը և արտացոլել են այն իրենց սեփական ձևով: Աստիճանների հանդիսավոր վերելքը պահանջում է  դանդաղ, վեհապանծ ռիթմ. անհնար է վազել բարձր աստիճաններով, այնինչ, երբ հաշվում ենք դրանք, զարմանում ենք, որ դրանք միայն ինն են: Հին ժամանակների ճարտարապետները լավ գիտեին կառույց ներկայացնելու մեծ գաղտնիքը:

Հովհաննավանք

Հովհաննավանքը գտնվում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Օհանավան գյուղում, Քասաղ գետի կիրճի աջափնյա բարձրադիր սարավանդի եզրին: Հիմնվել է վաղ միջնադարում, եղել հոգևոր, մշակութային և գիտակրթական կենտրոն: Ըստ ավանդության՝ Հովհաննավանքի հիմնադիրը և առաջին վանահայրը եղել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, որն այստեղ է բերել և թաղել Հովհաննես Մկրտչի մասունքները: Ենթադրվում է, որ այդ պատճառով է սրբատեղին կոչվել Հովհաննավանք: Գրիգոր Ա Լուսավորիչն իրենից հետո վանահայր է կարգել ոմն Սյուղիանոսի, որի անունով Հովհաննավանքը մատենագրության մեջ հիշատակվում է նաև Սյուղի անապատ անունով:

Պահպանված հնագույն կառույցը Ս. Կարապետ միանավ եկեղեցին է (V դ.), որը մեզ է հասել բազմաթիվ վերաշինություններով: V դ. 2-րդ կեսին Վահան Մամիկոնյանը նորոգել է եկեղեցու ծածկը և վանահայր նշանակել Ղազար Փարպեցուն, որը, հավանաբար, այստեղ է գրել իր ՙՊատմություն Հայոց՚ երկը: Հիշատակություն կա, որ VI դ. կեսին Դվինից Հովհաննավանք է եկել ոմն Գևորգ Մանկիկ և ձեռագրեր ընդօրինակել: VII դ. վանքը զգալի դեր է կատարել երկրի քաղաքական կյանքում և դավանաբանական վեճերում, որոնց գործուն մասնակցություն է ունեցել Բաբիլաս վանահայրը:

Վանքի շինարարական և մշակութային գործունեությունը վերելք է ապրել XII–XIII դդ.: Ըստ վիմագիր արձանագրությունների՝ XII դ. վերջին Կյուրիկյան Աբաս Ա Բագրատունի թագավորի կնոջ՝ Նանայի (Վանենու) միջոցներով և նրա որդեգիր Մարգարե եպիսկոպոսի հսկողությամբ կառուցվել է վանքի պարիսպը: 1221-ին իշխան Վաչե Վաչուտյանի հովանավորությամբ և Աստվածատուր վանահոր ջանքերով կառուցվել է վանքի Կաթողիկե եկեղեցին, որը նույնպես կոչվել է Ս. Կարապետ: Վաչեի որդի Քուրդ իշխանը 1243-ին, Մկրտիչ վանահոր օրոք կառուցել է եկեղեցու գավիթը: Այդ ժամանակաշրջանում վանքը եղել է Ամբերդ և Նիգ գավառների եպիսկոպոսանիստը, ունեցել մեծ ազդեցություն և ընդարձակ տիրույթներ:

XIII դ. վերջին քառորդին վանքի առաջնորդ է եղել Համազասպ եպիսկոպոս Մամիկոնյանը (1274–1300): Նրա օրոք գրվել և ընդօրինակվել են հայոց պատմագրքեր (որոնց մի մասը մեզ հասած այդ երկերի հնագույն օրինակներն են), գործել են վանքի դպրոցն ու գրադարանը: XIV դ. սկզբին նրա գործը շարունակել է ազգական և հաջորդ Ներսես Մամիկոնյանը: Վերջինս նաև արտագրել է ձեռագրեր:

XV դ. վանքը դեռևս պահպանել է իր ազդեցիկ դերը երկրի քաղաքական և հոգևոր կյանքում: Այդ է վկայում այն փաստը, որ 1441-ին Հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում վերահաստատվելու հետ միաժամանակ՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Կիրակոս Ա Վիրապեցին Հովհաննավանքի առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսին շնորհել է աթոռակալի կարևոր պաշտոնը: Այդ պաշտոնը անցել է նաև նրա հաջորդ Գաբրիել եպիսկոպոս Վաղարշապատցուն:

Միաբանության հոգևոր և մշակութային կյանքը, ինչպես նաև վանքի տնտեսությունը նոր վերելք է ապրել XVII դ.: 1637-ին վանահայր Զաքարիա Վաղարշապատցին լայն գործունեություն է ծավալել վանքի տիրույթների ընդարձակման և հզորացման համար: Այդ ժամանակաշրջանում նոր ընդօրինակություններով համալրվել է գրադարանը, հիմնվել է բարձր կարգի հոգևոր դպրոց, որտեղ դասավանդել են Սիմեոն Ջուղայեցին (բնական գիտություններ), Նիկողայոս Լվովցին (երաժշտություն), Զաքարիա Քանաքեռցին (հայոց լեզու): Վերջինս իր երկերում շարադրել է նաև Հովհաննավանքի պատմությունը: Կառուցվել են նոր առաջնորդարան, սեղանատուն, տնտեսական շինություններ, նորոգվել են եկեղեցիները, գավիթը և պարիսպը: Զաքարիա Վաղարշապատցուն հաջորդել է նրա աշակերտ Հովհաննես Կարբեցին, որը վերակառուցել է գավթի հյուսիսային պատին կից տապանատունը:

Երևանի 1669-ի հզոր երկրաշարժը զգալի վնաս է հասցրել վանքին, հիմնովին ավերվել են միանավ սրահի ծածկը և Կաթողիկե եկեղեցու գմբեթը: Դրանցից առաջինը վերակառուցվել է 1734-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Աբրահամ Գ Կրետացու հանձնարարությամբ, վանահայր Հակոբ վարդապետի ջանքերով, իսկ երկրորդը՝ 1682-ին՝ վանահայր Սարգիս Կարբեցու օրոք:

XVIII դ. վանքն ապրել է անկման ժամանակաշրջան, կորցրել է իր կալվածները և վիճակը, իսկ XIX դ. սկզբին՝ լրիվ ամայացել: 1918-ի երկրաշարժից ամբողջությամբ ավերվել են Կաթողիկե եկեղեցու գմբեթն ու ծածկը, ինչպես նաև հարավային պատի մեծ մասը և արևելյան պատի հարավային հատվածը: Վտանգավոր ճաքեր և տեղաշարժեր են առաջացել գավթի կրող կառուցվածքներում:

1923-ից վանքը, որպես պատմամշակութային հուշարձան, վերցվել է պետական պահպանության ներքո: Կատարվել են ամրակայման և վերականգնման մեծածավալ աշխատանքներ (1938–1954-ին, հեղինակ՝ ճարտարապետ Ն. Տոկարսկի): 1993-ին ավարտվել է Կաթողիկե եկեղեցու ամբողջական վերականգնումը (հեղինակ՝ ճարտարապետ Հ. Գասպարյան): 2001-ին, ՀՀ կառավարության որոշմամբ, Հովհաննավանքը հանձնվել է Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի տնօրինությանը, որը և շարունակում է գավթի ամրակայման և վերականգնման աշխատանքները:

Վանական համալիրի տարբեր ժամանակներում կառուցված հիմնական շինությունները՝ միանավ եկեղեցին, Կաթողիկեն, գավիթը և տապանատունը, այդուհանդերձ, կազմում են ներքին տարածքով միմյանց հետ հաղորդվող, հավաք և ամբողջական մի հորինվածք՝ Կաթողիկեի բարձր և վեհաշուք գմբեթի գերիշխությամբ:

Վանքի V դ. եկեղեցին իր ժամանակին բնորոշ, արևելքից արևմուտք ուղղությամբ ձգված միանավ սրահ է, որի սկզբնական փայտաշեն ծածկը VI դ. փոխարինվել է թաղով: Այն կրել են երեք զույգ որմնասյուների վրա հենված պայտաձև կամարները:

Մուտքը, որ նախապես եղել է հարավից, հետագայում, այդ կողմում միանավ եկեղեցուն կից վանքի Կաթողիկեն կառուցելու հետևանքով, փակվել է: Նոր մուտքը բացվել է արևմուտքից և այժմ գտնվում է ավելի ուշ կառուցված գավթում: 1669-ի երկրաշարժից ավերված ծածկը 1734-ին փոխարինվել է նախկինից 4 մ ավելի ցածր տեղադրված և սլաքաձև կամարների վրա հենվող թաղով: Այդ շրջանում նորոգվել, ձևափոխվել և ամրացվել են նաև վնասված պատերն ու որմնասյուները: Նախնական կառույցից անխաթար պահպանվել են արևմտյան կողմի երեք և հարավային կողմի մեկ՝ պայտաձև կամարներով պսակված պատուհանները: Եկեղեցու ճարտարապետական ձևերը պարզ են՝ զուրկ զարդաքանդակային հարդարանքից: Բացառություն է կազմում արևելյան պատի զույգ թռչուններ պատկերող բարձրաքանդակը, որը տեղադրվել է XIII դ.՝ որպես Վաչուտյանների տոհմանշան: Ըստ մատենագրական աղբյուրների, եկեղեցին հարավային կողմում ունեցել է փայտաշեն ծածկով գավիթ, որը քանդվել է Կաթողիկեի կառուցման ժամանակ:

Ս. Կարապետ Կաթողիկե եկեղեցին իր հորինվածքով պատկանում է գմբեթավոր դահլիճ տիպի խաչագմբեթ ենթատիպին՝ արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով և անկյուններում՝ երկհարկ ավանդատներով: Ներքին խաչաձևությունն արտաքինից արտահայտվել է յուրաքանչյուր կողմում առանցքային բարձրադիր ճակտոնների առկայությամբ: Աղոթասրահի արևմտյան հատվածի հյուսիսային և հարավային պատերից ելուստավորված միակտոր քարե բարձակային աստիճանները, որ ձևավորված են բեկված քանդակազարդ եզրագոտով, տանում են արևմտյան ավանդատների վերին հարկերը: Եկեղեցու միակ՝ արևմտյան շքամուտքը ձևավորված է աստիճանաձև դեպի ներս խորացող տարբեր հարթությունների վրա գտնվող նեղ և սլացիկ կամարակապ որմնասյուներով, որոնց միջանկյալ տարածքը, ինչպես նաև դռան՝ մեծածավալ քարերից կառուցված շրջանակի մակերեսը ամբողջությամբ մշակված են երկրաչափական և բուսական նուրբ, հյուսածո զարդաքանդակներով: Դրանք տարածվում են նաև դռան կիսաշրջան ճակատակալ քարի վրա, որտեղ պատկերաքանդակված են գահին բազմած Քրիստոսը և նրա երկու կողմերում կանգնած ՙիմաստուն և հիմար կույսերը՚: Հարուստ մշակում ունի նաև բեմի ճակատը, որը հարդարված է կարմիր և սև քարերից պատրաստված և նուրբ զարդաքանդակված հնգաթև աստղերի, հնգակողմ բազմանկյունների և շեղանկյունների համադրությամբ: Արևելյան և հարավային (տեսանելի) ճակատների հարթությունները ջլատված են եռանկյուն հատվածքով ուղղաձիգ զույգ խորշերով, որոնք ավարտվում են նուրբ ժանեկավոր քանդակազարդ պսակով: Ճակատների հարդարանքի տարրեր են նաև տրամատավոր գոտիները, որոնք խաչաձևությամբ շրջանակում են առանցքային պատուհանները, մյուս պատուհանների կիսաշրջան պսակները, վարդյակները և թռչնաքանդակները: Եկեղեցու ծավալը պսակվում է 12-նիստանի հսկա գմբեթով, որը հարդարված է անկյունային զույգ որմնասյուներով և ծածկված հովհարաձև սլացիկ վեղարով:

Գավիթը կառուցվել է Կաթողիկե եկեղեցու արևմտյան պատին կից, նրանից ավելի լայն և նրա երկայնական առանցքից դեպի հյուսիսային մի փոքր շեղումով, ինչը հնարավորություն է տվել միաժամանակ ընդգրկել երկու եկեղեցիների մուտքերը: Այդուհանդերձ, պահպանվել է գավթի և եկեղեցու հարավային պատերի շարունակականությունը միևնույն հարթության վրա: Գավիթը քառակուսի հատակագծով կենտրոնակազմ և քառասյուն ընդարձակ դահլիճ է, որտեղ սյուները կամարներով կապվում են միմյանց և հանդիպակաց պատերի որմնասյուների հետ՝ ներքին տարածքը բաժանելով կենտրոնական մեծ և եզրային ութ փոքր քառակուսի հատվածների: Կենտրոնականը վերևում ստալակտիտային տրոմպների միջոցով ձևափոխվում է ութանկյուն լայն բացվածքի (երդիկի), որը պսակվում է 12 սյուների վրա հենված զանգաշտարակով: Մյուս հատվածներն ունեն տարատիպ առաստաղներ. արևմտյանները՝ գմբեթածածկ և գլանաձև թաղ, արևելյան միջինը՝ ստալակտիտավոր, հարավ-արևելյան անկյունայինը՝ խաչվող գծեր, հարավային միջինը՝ հարթ: Կառույցը ծածկված է չորս կողմերի ճակտոններով ստեղծված ութլանջ տանիքով: Արևմտյան ճակատին ասիմետրիկ, սակայն եկեղեցու առանցքով տեղադրված շքամուտքը ձևավորված է դռան բացվածքը երիզող կամարակապ որմնասյուներով՝ ամփոփված քառանկյուն քանդակազարդ շրջանակի մեջ: Վերջինիս ներքին հարթ մակերեսը դրվագված է շեղանկյուն տարրերի զարդանախշով: Ճակատակալ քարի վրա պահպանվել է բազմատող և գեղագիր նվիրատվական մի արձանագրություն, որն ընդհանուր հարդարանքի մաս է կազմում: Շքամուտքից վեր կան միջնասյունով անջատված զույգ պատուհանի բացվածքներ՝ առնված ստալակտիտային մշակումով ճակտոնին ներգծվող որմնակամարի մեջ: Շքամուտքի երկու կողմերում ճակատի հարթությունը ձևավորված է սլացիկ զույգ որմնասյուներին հենված կամարաշարով, որը մեկական թռիչքի չափով անցնում է նաև հյուսիսային և հարավային ճակատներին:

Գավթի հյուսիսային պատին կից պահպանվել է տարբեր ժամանակներում կառուցված երկու շինությունների համադրությամբ ստեղծված, անկանոն հատակագծով մի կառույց, որը XVII դ. կոչվել է տապանատուն (Զաքարիա Սարկավագ): Ենթադրվում է, որ դրա արևմտյան հատվածը պատկանել է առավել հին մի կառույցի, որը նրա տեղը զբաղեցնող գավթի շինարարության ժամանակ մասամբ քանդվել է: Հետագայում, պահպանված մասն օգտագործելու նպատակով, այն նորոգվել և արևելյան կցակառույցով միացվել է միանավ սրահին:

Վանական համալիրի տարածքը հյուսիսային, արևմտյան և հարավային կողմերից շրջափակված է կիսաշրջան բուրգեր ունեցող պաշտպանական պարսպով, որի մուտքը գտնվում է արևմտյան հատվածի կենտրոնական մասում: Արևելյան կողմից բնական անառիկ պատնեշ է ծառայել կիրճը:

Կառույցների ներսում, վանքի տարածքում և պատմական գերեզմանոցում պահպանվել են բազմաթիվ քանդակազարդ և արձանագիր հուշարձաններ՝ խաչքարեր, տապանաքարեր: Պարսպից դուրս, մուտքի մոտ՝ երկաստիճան պատվանդանի վրա, կանգնեցված է բազմանիստ կամարաքանդակ խարսխով և բարդ տրամատավորված խոյակով հուշասյուն: Պահպանվել են նաև շինարարական, նվիրատվական և այլ բնույթի հարյուրից ավելի վիմագիր արձանագրություններ:

Կեչառիսը Կոտայքի մարզի Ծաղկաձոր քաղաքի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող վանքային համալիր է, որը համարվում էր միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական ու մշակութային կենտրոններից մեկը:
Համալիրը կազմված է չորս եկեղեցիներից, գավթից և երկու մատուռից։ Գլխավոր՝ Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, ըստ հարավային մուտքի վերևի արձանագրության, 1033թ.-ին կառուցել է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Հորինվածքով գմբեթավոր դահլիճ է՝ բեմի երկու կողմերին երկհարկանի ավանդատներով։ Արտաքին հարդարանքը զուսպ է, արևելյան ճակատը մշակված է երկու «հայկական խորշերով», որոնցից լուսամուտներ են բացված դեպի բեմ։ Ողջ հորինվածքի վրա իշխում է 10,4մ տրամագծով գմբեթը։ Եկեղեցուն արևմուտքից կից է ուղղանկյուն հատակագծով (14,8մ×16,5մ), չորս սյուներով կենտրոնակազմ գավիթը (XIIդ. վերջ), որի կենտրոնական մասը ծածկված է երդիկավոր ութանիստ գմբեթով։ Ի տարբերություն ճակատների պարզության, ներսի հարդարանքը բավականին հարուստ է։

Կեչառիսում կան XII-XIIIդդ. բազմաթիվ խաչքարեր, որոնք գունագեղություն են հաղորդում վանքային համալիրին՝ դառնալով նրա բաղկացուցիչ տարրերը։ Համալիրի կարևոր կառույցներից է Վեցիկ ճարտարապետի մահարձան-խաչքարը (XIIIդ.), որը կանգնեցրել են նրա ճարտարապետ եղբայրները։ Կեչառիսի վանքում են թաղված նաև սելջուկների դեմ մղված ճակատամարտում զոհված Ապիրատյան Գրիգոր իշխանը (1099թ.), Մեծ իշխան Պռոշը (1284թ.)։

Կեչառիսի վանքը ողջ կերպարով համահնչուն է շրջապատի բնապատկերին։

Կոմիտաս

(1869-1935)

Կոմպոզիտոր, ազգագրագետ, գիտնական, մանկավարժ, խմբավար, երգիչ, հասարակական հզոր եռանդի տեր արվեստագետ Կոմիտասին վիճակվեց շրջադարձային դեր խաղալ հայ երաժշտական մշակույթի պատմական զարգացման ճանապարհին:

Կոմիտասի մեծագույն վաստակը ազգային վերածննդի դարաշրջանի գեղարվեստական գաղափարների կուտակումն էր, դրանց մարմնավորման կենսունակ ձևերի հայտնաբերումը: Մշակելով իր գեղագիտական իդեալնե

րը, հիմնվելով հայ երաժշտության խոր և բազմակողմանի ուսումնասիրության վրա՝ նա առաջ քաշեց հայ երաժշտության ինքնուրույնության կարևոր թեզը և իր բազմաբնույթ գործունեությամբ հիմնադրեց ազգային դասական երաժշտությունը, կանխանշեց նրա հետագա զարգացման ուղիները:

Կոմիտասը հայ երաժիշտներից առաջինը հայտնաբերեց ազգային արվեստի ինքնատիպության հուսալի ակունքները, գիտնականին հատուկ հետևողականությամբ հետազոտեց և բացահայտեց այդ ինքնատիպության օրինաչափությունները: Կոմիտասը հրապարակախոսին հատուկ կրքոտությամբ պաշտպանեց հայ երաժշտության ինքնուրույնության գաղափարը:

Դեմոկրատ արվեստագետը հայ գեղջուկի ստեղծագործությունը բնորոշեց որպես ազգի հոգևոր հարստությունների շտեմարան: Ազգայինի հավատարիմ ջատագովը չսահմանափակվեց ազգային նեղ շրջանակներում, մեզանում առաջինը խորությամբ ուսումնասիրեց Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդների երաժշտությունը, հանրաճանաչ դարձրեց քրդական ժողովրդական երգը:

Հայրենասեր արվեստագետ Կոմիտասը հոգատարությամբ հավաքեց հայ գեղջուկի երգերը, մշակեց և իր ոգեշունչ կատարմամբ խթանեց ազգային հոգևոր արժեքների տարածումն ու ճանաչումը:

Հայ ժողովրդի գեղարվեստական գանձարանի հարստությունն արժեքավորող Կոմիտասը ավանդապահ էր: Իր ժողովրդի ապագայի մասին մեծագույն կրքոտությամբ հոգացող արվեստագետն ավանդախախտ էր: Պահպանելով անցյալի արժեքները՝ նա պատմականորեն կոչված էր զարգացնել, հայտնաբերել դրանց կենսունակությունը, նորին ծառայեցնելու ուղիներն ու ձևերը: Այդ ճանապարհին նրան վիճակվեց կերտել ազգային ոճի բարձր չափանիշները:

Հայ ժողովրդի ճակատագրով և ազգային մշակույթի զարգացման հեռանկարներով խորապես մտահոգված Հ.Թումանյանը, Հ.Հովհաննիսյանը, Ավ. Իսահակյանը, Ա. Չոպանյանը, Գ. Լևոնյանը, Փ. Թերլեմեզյանը, Ե. Թադևոսյանը ոգեշնչում էին Կոմիտասին, քաջալերում նրան ստեղծագործական որոնումներում:

Բանիմաց հայրենակիցների կողմից սիրված Կոմիտասի արվեստը գրավեց օտարազգի խոշորագույն երաժիշտներին՝ Կ. Դեբյուսիին և Կ. Սեն-Սանսին: Նրա ստեղծագործական նվաճումներն ու գործունեության ուղղվածությունը բարձր գնահատեցին Մ. Գնեսինը (Ռուսաստան), Օ. Ֆլայշերը և Ա. Մելիշարը (Գերմանիա), Պ. Օբրին և Լ. Լալուան (Ֆրանսիա), գերմանացի, ֆրանսիացի, շվեյցարացի, ավստրիացի արվեստասերները:

Կոմիտասի կյանքի ու գործի իրական արժեքավորումը հիմնականում կապված է հետպատերազմյան շրջանի հետ: Բազմաթիվ նոր նյութերով համալրվեց արխիվը, դրվեց կոմպոզիտորի երկերի բազմահատոր ժողովածուի հրատարակության սկիզբը (1966 թ.): Դա խոշոր կոմիտասագետ Ռոբերտ Աթայանից տասնյակ տարիներ տքնաջան, բազմակողմանի ու մանրազնին աշխատանք պահանջեց: Մեծ ընդգրկումով. ծանրակշիռ դիտողություններով ու ծավալուն ծանոթագրություններով հարուստ այդ աշխատանքը մեծ նվիրումի արդյունք էր:

Վերջին տասնամյակներում լույս տեսան արժեքավոր մենագրություններ, ոաումնասիրություններ, հանրամատչելի գրքույկներ, մատենագիտական ժողովածուներ, հարյուրավոր հոդվածներ: Գիտական լուրջ ոաումնասիրությունները տեղ գտան «կոմիտասական» ժողովածուներում: Կոմիտասագիտությունն այսօր, հայ երաժշտագիտության մեջ ազգայինի համար առանցքային հարցերի լուսաբանման տեսակետից, ամենից արգասավոր ճյուղերից է:

Արվեստագետի կերպարը ոգեշնչեց բանաստեղծներին ու արձակագիրներին, քանդակագործներին ու նկարիչներին: Բանաստեղծական հզոր ներշնչանքով կյանք ստացավ Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատունը», որը մեծարժեք պոեզիայի ու գիտական ճշգրտության ամբողջական ձուլվածք է

Կոմիտասի արվեստն ուղղակի ու միջնորդավորված ներգործեց երաժշտական մշակույթի ողջ ընթացքի վրա: Բազմաթիվ ու բազմաբնույթ ստեղծագործություններում հնչեցին Կոմիտասի ձայնագրած մեղեդիները, նրա անհատականության բովով անցած ժողովրդական արվեստի գոհարները: Հայ երաժիշտների մի քանի սերունդ որդեգրեց նրա գեղարվեստական սկզբունքները, համարձակորեն ընդլայնեց նրա նշագծած ուղիները:  Հնուց ի վեր մեծաշնորհ երաժիշտների ծննդավայր է ճանաչվել Գողթն գավառը, որի Ցղնա գյուղից էին Կոմիտասի նախնիները: 17-րդ դարի վերջին տեղափոխվելով Փոքր Ասիայի Կուտինա (Քյոթահյա) քաղաքը՝ նրանք պահպանեցին իրենց հարուստ երաժշտական ավանդույթները:

1869 թվականի սեպտեմբերի 26-ին արհեստավոր Գևորգ Սողոմոնյանի և Թագուհի Հովհաննիսյանի ընտանիքում ծնվեց Սողոմոն Սողոմոնյանը՝ ապագա մեծ երաժիշտ Կոմիտասը:

Մեկ տարեկան էր երեխան, երբ մեռավ մայրը: Տեղի քառամյա դպրոցն ավարտելուց հետո նա ուսումը շարունակեց Բրուսայում (Բուրսա), սակայն հոր մահից հետո (մեկ տարի անց) նրա ուսումն ընդհատվեց:

Պատանու ապագան կանխորոշեց գեղեցիկ ձայնը: Էջմիածնի հանձնարարությամբ ճեմարանի համար լավ ձայն ունեցող երեխա ընտրելիս խորաթափանց եպիսկոպոս Դերձակյանը քսան որբերից Սողոմոնին առանձնացրեց: «Եթե բախտն ինձ չժպտար, և ես Ս. Էջմիածին, և ապա Գերմանիա չգնայի, կլինեի իմ հայրենիք Կուտինայում շատ-շատ մի կոշկակար, որովհետև որբիս խնամող Հարություն հորեղբայրս էլ կոշկակար էր և ակնհայտի բան է, որ ես էլ, ամենայն հավանականությամբ, նրան պիտի աշակերտեի», -գրել է Կոմիտասը:

Էջմիածնում անցկացրած տարիներին Կոմիտասը հաղորդակից եղավ հայկական մշակույթին և մասնավորապես հայ գրականությանն ու պատմությանը: Բայց նրա վրա ամենամեծ ազդեցություն թողեցին հայ գեղջուկ երգն ու երաժշտությունը, և ուսումնառության տարիներից նա իր կյանքը նվիրեց ժողովրդական երգերի ու երաժշտության գրառմանը, ուսումնասիրությանն ու այնուհետև՝ մշակմանը:

1893 թ. ավարտելով ուսումն Էջմիածնում՝ Կոմիտասը նշանակվեց ճեմարանի երաժշտության դասատու և երգչախմբի ղեկավար: Նույն թվականին, աբեղա ձեռնադրվելիս, ստանում է «Կոմիտաս» անունը:

Ինքնուրույն աշխատանքի տարիները ցույց տվին երաժշտական-տեսական գիտելիքների պակասը: Լուրջ մասնագիտական կրթություն ստանալու նպատակով նա 1895 թ. աշնանից Թիֆլիսում պարապում է Մ. Եկմալյանի մոտ, իսկ հաջորդ տարի մեկնում Գերմանիա:

Բեռլինում Ռիխարդ Շմիդտի մասնավոր կոնսերվատորիայում ուսանելուց բացի, Կոմիտասը միաժամանակ հաճախում էր Բեռլինի համալսարանի փիլիսոփայական բաժանմունքը: 1899 թ. կոնսերվատորիան ավարտելու ժամանակ Բեռլինի Միջազգային երաժշտական ընկերության նիստին Կոմիտասը զեկուցում կարդաց (գերմաներեն) հայ երաժշտության մասին: Այդ զեկուցումը կազմակերպված էր Բեռլինի համալսարանի երաժշտական պատմության պրոֆեսոր Օսկար Ֆլայշերի նախաձեռնությամբ, որը հայտարարեց, թե Բեռլինում առաջին անգամ է զեկուցում կարդացվում հայ երաժշտության մասին և գուցե Փարիզի ցուցահանդեսում անգամ նման զեկուցումներ չեն կարդացվել: Շնորհիվ Կոմիտասի, գերմանացի երաժիշտները առիթ ունեցան ծանոթանալու հայ ժողովրդի ինքնատիպ երաժշտական արվեստին: Ավարտելով ուսումը՝ Կոմիտասը վերադարձավ Էջմիածին և ոգևորությամբ ու ստեղծագործական ավյունով վերսկսեց իր գործունեությունը ճեմարանում: Հագեցած ու արդյունավետ էր Կոմիտասի խմբավարական աշխատանքը ճեմարանի երգչախմբի հետ: Քաջ տիրապետելով արևմտաեվրոաական երաժշտության օրինաչափություններին՝ հայ ժողովրդական երաժշտության գիտակը ստեղծեց հայ ժողովրդական երգի բարձրարժեք մշակումներ, որոնք կատարում էր ճեմարանի երգչախումբը:

«Կոմիտաս վարդապետը, որքան գիտենք, միակն է ճեմարանի սաներից, որ արհամարհելով աստվածաբանությունը և ընտրելով երաժշտությունը, այսօր, իր ֆարաջայի շնորհիվ մուտք գործելով չոր ու ցամաք աստվածաբանության և գրաբարի այդ մենաստանը, կենդանի երգ, սիրտ ու զգացմունք է ներշնչում ճեմարանի սաների մեջ»:

Խրախուսանքի ջերմ խոսքերին հակադրվում է հետադիմական պարբերականը. «Հ. Կոմիտասը աշակերտության համերգ է սարքում, էլ դես ու դեն ընկնել չկայ, վերոհիշյալ «ժողովրդական երգերի» թիվը կրկնապատկում, իսկ շատ անգամ էլ եռապատկում է, և ահա ձեզ հայկական կոնցերտ վեղարավոր կոմպոզիտորի: Մենք տեսանք անհատներ, որոնք ցավելով էին հիշատակում Ս.էջմիածնում տեղի ունեցող այն երևույթը, մենք տեսանք սրտացավ մարդիկ, որոնք տխուր խորհրդածություններից հետո հառաչաձայն «Օ~, ժամանակներ, օ~, բարքեր» էին բացականչում»: Կոմիտասի գործունեությունը սահմանափակելու բոլոր փորձերը ապարդյուն էին: 1905-1907 թվականների ընթացքում նա դասախոսություններով ու համերգներով հանդես է գալիս Անդրկովկասի և Արևմտյան Եվրոպայի քաղաքներում (Թիֆլիս , Բաքու, Փարիզ, Բեռն, Լոգան, Ժնև):

Կոմիտասի համերգային շրջագայությունները նպատակ ունեին հասարակությանը ծանոթացնել հայ ժողովրդական երաժշտությանը և այդ ասպարեզում կատարած ոաումնասիրություններին: Իր դասախոսությունները Կոմիտասը ուղեկցում էր ժողովրդական երգերի ոգեշունչ մեկնաբանմամբ: Ներքին մեծ հուզմունքով կատարում էր քնարական, աշխատանքային, ծիսական և այլ երգեր, ղեկավարում իր կազմակերպած երգչախմբերը, որոնց մասնակից էր դառնում տեղի հայ երիտասարդությունը:

Արտասահմանյան շրջագայություններին հաջորդող տարիներին (1907-1910) հետադիմական կղերականությանը Էջմիածնում ծանր կացություն ստեղծեց երաժշտի համար: Այդ մասին է Մ. Բաբայանին գրված նամակը.

«...Ոչ խելք են թողել, ոչ միտք, անհանգիստ բան եմ եղել, հոգիս բերանս է հասել. երևակայիր, որ շրջապատված եմ թանձր մառախուղով, ուզում եմ լույս, պայծառ լույս տեսնել, հեռանալ վեր, շատ վեր, այրող արևի հետ ապրել, բայց ճանապարհ չեմ գտնում, անիրավ օդի մեջ խեղդամահ եմ լինում: Մարդ չկա, որին բանաս սիրտդ, մարդ չկա, որից մի բան լսես... Ես զարմանում եմ, թե ինչու մինչև այժմ չեմ խելագարվել այս մթնոլորտի խարդախ վայրերում »:

Ստեղծված վիճակը Կոմիտասին ստիպեց պաշտոնական նամակով դիմել կաթողիկոս Իզմիրլյանին:

«Քսան տարվա ընթացքում շրջապատն ինձ թույլ չի տվել այն անելու, ինչ կարող էի, որովհետև, տեսա միայն որոգայթ և ոչ արդարություն: Նյարդերս թուլացել են, այլևս տոկալու ճար ու հնար չունեմ, որոնում եմ հանգիստ, չեմ գտնում, ծարավ եմ ազնիվ աշխատանքի, խանգարվում եմ, փափագում եմ հեռու մնալ խցել ականջներս՝ չլսելու համար, գոցել աչքերս՝ չտեսնելու համար, կապել ոտքերս՝ չգայթակղվելու համար, սանձել զգացումներս՝ չվրդովվելու համար, բայց զի մարդ եմ, չեմ կարողանում: Խիղճս մեռնում է, եռանդս պաղում է, կյանքս մաշվում է և միայն վարանումն է բուն դնում հոգուս և սրտիս խորքում:
... Քսան տարի կորցրի, գոնե մնացած տարիներս շահեցնեմ և անդորրությամբ գրի առնեմ ուսումնասիրություններիս պտուղները: 5 սեպտեմբերի, 1909 թ.»:

Իգմիրլյանը մերժեց Կոմիտասի ողբ-ուղերձը՝ դրանով իսկ ծանրացնելով նրա վիճակը: Մեկ տարի անց, 1910 թ. Կոմիտասը հեռացավ Էջմիածնից՝ հաստատապես որոշելով այլևս երբեք չվերադառնալ: Բնակավայր ընտրելով Պոլիսը՝ Կոմիտասը չէր ենթադրում, թե ինչպիսի ողբերգական վախճան է ունենալու այնտեղ:

Կոմիտասի գործունեությունը Պոլսում ակնառու բեկում առաջացրեց տեղի հայ (և ոչ միայն հայ) բնակչության գեղարվեստական կյանքում: Սակայն Պոլսում ևս Կոմիտասը ազատ չէր տգետ կղերականության թշնամանքից: Նա կրկին բողոքում է Մ. Բաբայանին.«Չես կարոդ երևակայել, թե ինչեր քաշեցի, ինչ օյիններ սարքեցին տխմար տիրացուներն էստեղ, բայց ես հաղթեցի և հայ երաժշտությունը հնչեցրի նորից»:

Վաղուց ի վեր երազելով երաժշտանոց ստեղծել հայ երիտասարդության համար՝ Կոմիտասը հույս էր տածում իրականացնել այն Պոլսում: Նրա ծրագրի համաձայն երաժշտանոցը պետք է ծառայեր հետևյալ նպատակներին.

1. Ուսումնասիրել հայկական և եվրոպական երաժշտությունը:
2. Ունենալ ձայնական ու գործիքային դասարաններ:
3. Կազմակերպել զեկուցումներ երաժշտական խնդիրների շուրջ: 
4. Հիմք դնել երաժշտական հրատարակության:
5. Ունենալ մշտական երգչախումբ:

Սակայն երաժշտանոցի փոխարեն՝ շատ ջանք գործադրելուց հետո Կոմիտասին հաջողվեց ստեղծել 300 հոգուց բաղկացած «Գուսան» երգչախումբը, որի կազմակերպմանն օժանդակեցին հայ երիտասարդությունը, արվեստասեր հայրենակիցները:

Կոմիտասի ղեկավարած երգչախումբը մեծ հաջողությամբ հանդես էր գալիս Պոլսում, Իզմիրում, Եգիպտոսի քաղաքներում: Լուսաբանելով Կոմիտասի գործունեությունը, հեղինակներից մեկը կծու հեգնանքով գրում է Էջմհածնի կղերականության մասին. «Գոհ ենք Էջմիածնի ճեմարանի վարչությունեն, որ աննպաստ պայմաններ ստեղծելով հ. Կոմիտասի նման հազվագյուտ միաբանի մը համար, պատճառ եղավ անոր մեր կողմերը երևնալուն»:

Խմբավարական և մանկավարժական գործունեության հետ մեկտեղ Կոմիտասը շատ ժամանակ և եոանդ էր հատկացնում ստեղծագործական աշխատանքին, շարունակում խազերի վերծանման գործը: ժողովրդական երգերի գրառման նպատակով 1913 թ. ամռանը Կոմիտասը գնաց Էջմիածին: Ըստ երևույթին նա մտադիր էր մնալ այնտեղ, սակայն, ինչպես ինքը նամակում բողոքել է, «ոչ ոք նրան այդ չի առաջարկել»:

1914 թ. հունվարին Պոլսում Կոմիտասին այցելեց ռուսական երաժշտական մշակույթի նշանավոր գործիչներից մեկը՝ Մ.Ֆ. Գնեսինը, որը հայ երաժշտին նվիրած իր հուշերում գրել է. «Կոմիտասն ինձ վրա թողեց կատարյալ աշխարհիկ մարդու տպավորություն: Նա շատ լավ է խոսում ռուսերեն: Լսելով, որ ես եղել եմ Ռիմսկի-Կորսակովի աշակերտը, Կոմիտասը, ցույց տալով սեղանի վրա դրված գրքերը և նոտաները, ասաց, որ ինքը խորապես հարգում է նրան: ... Զրուցելով Կոմիտասի հետ, ես զգում էի և´ գիտական կենտրոնացման լրջությունը, և´ մարդկային հմայքի բարյացակամությունը: Միայն ավելի ուշ ծանոթանալով Կոմիտասի ստեղծագործություններին՝ ես համոզվեցի, որքան մեծ էր նրա տաղանդը, ինչ նշանավոր կոմպոզիտոր էր նա, ինչ հետաքրքիր և ինքնատիպ վարպետ, և որքան մեծ էր նրա դերը XIX դ. հայ երաժշտության զարգացման գործում: Որքան թանկ է ինձ համար խոստովանել, որ ես եղել եմ այն փոքրաթիվ ժամանակակիցներից մեկը, որն անձամբ ճանաչել է հայ երաժշտության մեծ սկզբնադիրներից մեկին»:
Երաժիշտ և գիտնական Կոմիտասի հեղինակությունը, նրա խորագիտակությունը մշտապես գրավում էին Պոլսում ապրող հույն և թուրք, իտալացի և ֆրանսիացի երաժիշտներին: Պատահական չէ, որ 1911 թվականին հունական «Տելեկրաֆոս» թերթում տպագրվեցին հետևյալ տողերը. «Ե՞րբ է հույն ժողովրդի մեջ աստված հարուցանելու մի Կոմիտաս, որ հին հելլենական երաժշտությունը փրկեր կորստից»:

1914 թ. հունիսին Կոմիտասը, 20 այլ երկրների երաժշտական մշակույթի գործիչների հետ, մասնակցեց Փարիզում կայացած Միջազգային երաժշտական ընկերության կոնգրեսին: Ծրագրի համաձայն Կոմիտասը հանդես եկավ երկու զեկուցումով՝

1. «Հայկական գեղջուկ երաժշտությունը»:
2. «Հին և նոր նոտագրությունը հայկական հոգևոր երաժշտության մեջ»:

Այդ զեկուցումներն ընդունվեցին մեծ ջերմությամբ, և Կոմիտասին առաջարկեցին հանդես գալ երրորդ զեկուցումով՝ «Հայ երաժշտության ժամանակի, կշռի, շեշտավորության և տաղաչափության մասին»: Այսպես, իր հազարամյա պատմության մեջ աոաջին անգամ հայ երաժշտությունը, որի բազմակողմանի և խոր նկարագիրը տվեց Կոմիտասը, դարձավ համամարդկային մշակույթի սեփականություն:

Փարիզյան կոնգրեսում Կոմիտասի ելույթը նրա վերջին հրապարակային ելույթներից էր: 1915 թ. ողբերգական իրադարձությունները և աքսորի ճանապարհին կրած անլուր տառապանքները նրան հոգեկան ծանր վիճակի հասցրին: 1919 թ. երաժշտին տեղավորեցին Փարիզի մասնավոր հոգեբուժական հիվանդանոցում, ուր նա մնաց մինչև իր կյանքի վերջը՝ 1935 թ. հոկտեմբերի 22-ը: Մեկ տարի անց Կոմիտասի աճյունը տեղափոխեցին Երևան՝ հայ մշակույթի խոշորագույն գործիչների պանթեոն:

Տիգրան Բ Մեծ Տիգրան Բ Մեծ Մ. թ. ա. 140 թ. Մ. թ. ա. 55 թ. Տիգրան Բ Մեծի պատկերով արծաթե դրամ (մ. թ. ա. I դար) Հատված Տիգրանակերտի (Նփրկերտ) պարիսպներից Տիգրան Բ-ի հուշարձանը Երևանում  (2000 թ., քանդակագործ՝ Լևոն Թոքմաջյան) Տիգրան Բ-ի ոսկեձույլ կիսանդրին  Տիգրան Բ Մեծը Հին աշխարհի քաղաքական, պետական և ռազմական գործիչներից է, Հայկական աշխարհակալ տերության ստեղծողը,  հելլենիզմի դարաշրջանի վերջին մեծ տիրակալը:  Տիգրան Բ-ն Արտաշես Ա արքայի թոռն է, Տիրանի (Տիգրան Ա) գահաժառանգ որդին: Մ. թ. ա. 113–112 թթ-ի  հայ-պարթևական պատերազմում պարտություն կրելով՝ անժառանգ Արտավազդ Ա-ն եղբորորդի Տիգրանին ստիպված պատանդ է տվել պարթևներին: Հոր մահից հետո Տիգրանը վերադարձել է հայրենիք և մ. թ. ա. 95 թ-ին թագադրվել Աղձնիքի սրբավայրերից մեկում (հետագայում այնտեղ կառուցել է Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը): Իր ազատության դիմաց նա պարթև Միհրդատ Բ Արշակունուն (մ. թ. ա. 123–87 թթ.) զիջել է «Յոթանասուն հովիտներ» կոչված տարածքը Մեծ Հայքի հարավ-արևելքում:  Տիգրանն իր գահակալության երկրորդ տարում Մեծ Հայքին է միացրել Ծոփքի թագավորությունը և դուրս եկել Եփրատի ափերը: Մ. թ. ա. 94 թ-ին Արտաշատում կնքել է հայ-պոնտական դաշինքը: Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ VI Եվպատորն այդ առթիվ իր դուստր Կլեոպատրային կնության է տվել Տիգրանին: Հավատարիմ այդ դաշնագրին՝ մ. թ. ա. 93–91 թթ-ին Հայոց արքան վճռականորեն պայքարել է Կապադովկիայում հռոմեական տիրապետության հաստատման դեմ: Սակայն Պարթևստանի հետ Հռոմի դաշնակցությունը հարկադրել է Տիգրան Բ-ին դադարեցնել առճակատումը: Թիկունքը հյուսիսից ապահովելու համար  մ. թ. ա. 91–86 թթ-ին Տիգրանն իրեն է ենթարկել Վիրքն ու Աղվանքը և նախապատրաստվել Պարթևստանի դեմ պատերազմի: Մ. թ. ա. 87–85 թթ-ին հաղթել է հայ-պարթևական պատերազմում. վերադարձրել է «Յոթանասուն հովիտները», գրավել Ատրպատական-Մարաստանը, հասել մինչև Եկբատան քաղաքը, ապա գրավել Հյուսիսային Միջագետքը, Կորդուքը, Ադիաբենեն, Միգդոնիան, Օսրոյենեն: Մ. թ. ա. 85 թ-ի հայ-պարթևական պայմանագրով Տիգրան Բ-ն Առաջավոր Ասիայում հաստատել է իր գերիշխանությունը. պարթև Արշակունիները նրան են զիջել արքայից արքա տիտղոսը:  Ասորիքի (Սիրիա) հելլենիստական քաղաքների վերնախավը մ. թ. ա. 83 թ-ին մայրաքաղաք Անտիոքում Սելևկյանների արքայական գահը հանձնել է Տիգրանին: Նույն ժամանակաշրջանում նա տիրել է նաև Կոմմագենեին և Դաշտային Կիլիկիային, ապա՝ Փյունիկիային: Տիգրան Բ-ի գերիշխանությունն ընդունել են Հրեաստանը և մի քանի այլ երկրներ:  Տիգրան Բ-ն Տիգրանակերտի հիմնադրումով ստեղծել է կառավարման ընդհանուր կենտրոն Հայկական տերության համար: Մ. թ. ա. 80–70-ական թվականներին վարել է Պարթևստանի հետագա թուլացման և Արևելյան Միջերկրայքում Հռոմի ազդեցության վերացման քաղաքականություն, հակապարթևական դաշինքներ կնքել Պարսից ծոցի Խարակենե արաբական պետության և Միջին Ասիայի քոչվորների՝ սակարաուկների հետ, խրախուսել Միջերկրական ծովում ծովահենական շարժումը Հռոմի դեմ, մ. թ. ա. 78 թ-ին գրավել է վերջինիս դաշնակից Կապադովկիան: Այդ շրջանում Հայկական աշխարհակալ տերությունը տարածվում էր Միջերկրական ծովից ու Եգիպտոսից մինչև Կասպից ծով և Կովկասյան լեռներից մինչև Միջագետք:  Մ. թ. ա. 73–72 թթ-ին Տիգրան Բ-ն ճնշել է հայ ավագանու որոշ հատվածի՝ Զարեհ արքայորդու գլխավորած ապստամբությունը, մ. թ. ա. 73–69 թթ-ին Փյունիկիայում և Հարավային Ասորիքում՝ Հռոմի Սելևկյան դրածոների, ինչպես նաև նրանց դաշնակցած Նաբաթեայի (արաբական պետություն) և Հուդայի (հրեական պետություն) թագավորությունների ընդվզումները: Այդ պատճառով Տիգրան Բ-ն չի կարողացել օգնել Միհրդատ VI-ին և չեզոք դիրք է գրավել մ. թ. ա. 73–71 թթ-ի հռոմեա-պոնտական պատերազմում:  Մ. թ. ա. 71 թ-ի ամռանն ապաստան է տվել պարտված Միհրդատ VI-ին՝ նպատակ ունենալով հռոմեացիներից ազատագրել Պոնտոսի թագավորությունը:  Մ. թ. ա. 69 թ-ի գարնանն սկսված հայ-հռոմեական պատերազմում հոկտեմբերի 6-ին Տիգրանակերտի ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո Տիգրան Բ-ն կազմակերպել է համաժողովրդական դիմադրություն և մ. թ. ա. 68 թ-ի սեպտեմբերի 22-ին Արածանիի ճակատամարտում ծանր պարտության մատնել Լուկուլլոսի բանակին: Այդ հաղթանակի շնորհիվ Տիգրան Բ-ն խափանել է Արտաշատը գրավելու և Հայաստանը նվաճելու Հռոմի ծրագրերը, իսկ մ. թ. ա. 67 թ-ի գարնանը Հայաստանից վտարել է հռոմեացիներին: Տարածաշրջանում ստեղծված իրադրությունից ելնելով՝ Տիգրան Բ-ն անհրաժեշտ է համարել հաշտվել Հռոմի հետ: Սակայն զբաղված լինելով որդու՝ Տիգրանի (Տիգրան Կրտսեր) ապստամբության (մ. թ. ա. 67–66 թթ.) ճնշմամբ՝ Տիգրան Բ-ն չի կարողացել կանխել Հայաստանի դեմ հռոմեա-պարթևական ռազմական դաշինքի ստեղծումը: Պարթևական զորքերը ներխուժել են Հայաստան և պաշարել Արտաշատը, սակայն Տիգրան Բ-ն պարտության է մատնել նրանց և դուրս քշել երկրի սահմաններից: Այդ հաղթանակը խարխլել է հռոմեա-պարթևական դաշինքը, և Պոնտոսը գրաված Պոմպեոսն ընդունել է վերստին հզորացած Տիգրան Բ-ի հաշտության առաջարկը: Մ. թ. ա. 66 թ-ի սեպտեմբերին Հռոմի հետ կնքած Արտաշատի պայմանագրով Տիգրան Բ-ն կանխել է Հայաստանի համար երկու ճակատով կործանարար պատերազմի վտանգը. պահպանել է Հայաստանի անկախությունը և Մեծ Հայքի տարածքային ամբողջականությունը՝ Եփրատից մինչև Կասպից ծով և Հյուսիսային Միջագետքից մինչև Կուր գետ: Բայց հաշտությունից հետո էլ Տիգրան Բ-ն շարունակել է Հռոմը դիտել որպես Հայաստանի գլխավոր թշնամի: Մ. թ. ա. 64 թ-ին Պարթևստանի հետ կնքել է հաշտություն, որով հիմք է դրվել Հռոմի դեմ ապագա հայ-պարթևական ռազմաքաղաքական համագործակցության: Գահը ժառանգել է որդին՝ Արտավազդ Բ-ն: Մեզ են հասել Տիգրան Բ-ի պատկերով և տիտղոսների հիշատակությամբ բազմաթիվ դրամներ (բրոնզ, արծաթ), որոնք հատվել են Հայաստանում (Արտաշատ, Տիգրանակերտ) և Ասորիքում (Անտիոք, Դամասկոս):  Տիգրան Մեծի անունով  Երևանում կոչվել է պողոտա, հուշարձանը տեղադրվել է ՀՀ նախագահի նստավայրում: Տիգրան Մեծի կերպարին անդրադարձել են բազմաթիվ գրողներ (Ղևոնդ Ալիշան, Պետրոս Դուրյան, Վալերի Բրյուսով, Ալեքսանդր Ամֆիտեատրով, Խաչիկ Դաշտենց, Հայկ Խաչատրյան, Պերճ Զեյթունցյան և ուրիշներ) և կոմպոզիտորներ (Ալեսսանդրո և Դոմենիկո Սկարլատտիներ, Ջակոմո Պուչչինի, Քրիստոֆ Գեորգ Գլյուկ, Գեորգ Հենդել և ուրիշներ): Տիգրան Բ-Ի գահակալությունը. Ծոփքի միավորումը Արտաշես Ա-ն իր հաջորդներին թողեց տնտեսապես հարուստ ու բարգավաճ և ռազմապես հզոր երկիր: Արտաշես Ա-ին հաջորդեց նրա ավագ որդին՝ Արտավազդ Ա-ն, որը թագավորեց խաղաղությամբ: Միայն կառավարման վերջին տարիներին բռնկվեց հայ-պարթևական մի կարճատև պատերազմ, որում Հայոց թագավորությունը պարտություն կրեց: Ք.ա. 115 թ. անժառանգ Արտավազդ Ա-ն ստիպված էր եղբորորդուն՝ Տիգրանին, որպես պատանդ հանձնել պարթևներին: Արտավազդ Ա-ի մահից հետո թագավորեց նրա կրտսեր եղբայր Տիրանը (Տիգրան Ա-ն, Ք.ա. 115-95): Պատանդության մեջ թագաժառանգ Տիգրանը մնացել է շուրջ 20 տարի և հայրենիք է վերադարձել հոր՝ Տիգրան Ա-ի մահից հետո: Իր ազատության դիմաց նա ստիպված եղավ Պարթևստանի Միհրդատ Բ թագավորին զիջել Մեծ Հայքի հարավ-արևելքում գտնվող Յոթանասուն հովիտներ կոչված տարածքը: Հայրենիք վերադառնալիս Տիգրան Բ-ն թագադրվեց Աղձնիքի նշանավոր սրբավայրերից մեկում, ուր հետագայում կառուցվեց Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը: Տիգրան Բ-ն (Ք.ա. 95-55 թթ.) գահ բարձրացավ 45 տարեկան հասակում: Նրա առաջնահերթ խնդիրը հայկական բոլոր տարածքները մեկ ընդհանուր պետության մեջ միավորելն էր: Արտաշես Ա-ն հիմնականում լուծել էր այդ կարևոր խնդիրը՝ բացառությամբ Ծոփքի և Փոքր Հայքի թագավորությունների: Այժմ Տիգրան Բ-ն եռանդուն գործունեություն ծավալեց շարունակելու իր պապի միավորիչ քաղաքականությունը: 94 թ. Տիգրանի բանակները մտան Ծոփք և միացրեցին այն Մեծ Հայքի թագավորությանը: Ծոփքի թագավորն սպանվեց. Մեծ Հայքի թագավորությունը դուրս եկավ Եփրատի ափերը: Գետից այն կողմ տարածվում էր Կապադովկիայի թագավորությունը, որը շուտով հայտնվեց Տիգրան Բ-ի ուշադրության կենտրոնում:

                Լոռիս Մելիքով Միքայել

Լոռիս-Մելիքիով Միքայել 1825 թ., Թիֆլիս 1888 թ., ք. Նիս, Ֆրանսիա  (թաղված է Թբիլիսիի  Սբ Գևորգ եկեղեցու  բակում)

«Կարսի գրավումը, 1877 թ-ի նոյեմբերի 6» (1959 թ., գործ՝ Մկրտիչ Սեդրակյանի)

Միքայել Լոռիս-Մելիքովը սովորել է Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում և Սանկտ Պետերբուրգի հեծելազորի յունկերների դպրոցում: 1840-ական թվականներին մասնակցել է Շամիլի գլխավորությամբ պայքարի ելած Կովկասի լեռնականների դեմ ռազմական գործողություններին: 1853–56 թթ-ին՝ Ղրիմի կամ Արևելյան պատերազմում, որպես առաջապահ հեծելազորի հրամանատար, աչքի է ընկել թուրքերի դեմ Բայանդուրի, Ալեքսանդրապոլի ու Կարսի մարտերում, ստացել գեներալ-մայորի աստիճան:  1877–78 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ նշանակվել է 52-հզ-անոց Կովկասյան առանձին կորպուսի հրամանատար և ղեկավարել ռազմական գործողությունները Կովկասյան ռազմաճակատում: Գլխավորել է Արդահանի գրոհը և գրավումը, Ալաջայի բարձունքներում ջախջախել է Մուխթար փաշային, ղեկավարել Կարսի գրավումը:

1879 թ-ին Լոռիս-Մելիքովը նշանակվել է Աստրախանի, Սարատովի, Սամարայի և Խարկովի ժամանակավոր գեներալ-նահանգապետ: 1880 թ-ի փետրվարի 12-ին նշանակվել է Գերագույն կարգադրիչ հանձնաժողովի նախագահ՝ դիկտատորական լիազորություններով: Լոռիս-Մելիքովի նախաձեռնությամբ այդ հանձնաժողովը լուծարվել է, և նա նշանակվել է ներքին գործերի նախարար: Հեղափոխականների դեմ պայքարը Լոռիս-Մելիքովը զուգակցել է ազատական (լիբերալ) միջոցառումներով. թուլացնելով ոստիկանական ահաբեկչությունը՝ ձգտել է իր շուրջը համախմբել  հասարակության լիբերալ մասին:

Կողմ լինելով աստիճանական բարեփոխումների՝ Ալեքսանդր II (1855– 1881 թթ.) ցարին է ներկայացրել տնտեսական և այլ բարեփոխումների նախագիծ, որով մտցվում էր պարտադիր փրկագնում, իջեցվում էին փրկավճարները, վերացվում էր շնչահարկը, նախատեսվում էր գյուղացիների վերաբնակեցում խիտ բնակեցված նահանգներից և այլ միջոցառումներ: Լոռիս-Մելիքովը ցանկացել է բարձրացնել սահմանափակ տեղական ինքնավարությունների (զեմստվոներ) նշանակությունը: Ալեքսանդր II-ը հավանություն է տվել նրա զեկուցագրին: Սակայն ցարի սպանությունից (մարտի 1-ին) հետո Ալեքսանդր III-ը (1881–94 թթ.) մերժել է Լոռիս-Մելիքովի բարեփոխումների ծրագիրը:

1881 թ-ին Լոռիս-Մելիքովը պաշտոնաթող է եղել, ապրել է հիմնականում  արտասահմանում: Գրել է «Կովկասի կառավարիչների մասին. 1776 թ-ից մինչև XVIII դարի վերջը» (1883 թ., ռուսերեն), «Նոթեր Հաջի Մուրադի մասին», «Երկտող Թերեքի մարզի կացության մասին» (1889 թ., ռուսերեն) և այլ գործեր: 

Լոռիս-Մելիքովի անունով  Երևանում կոչվել է փողոց: